PROSTE PRZYCZYNY ROZBIORÓW I ROZPADU PAŃSTWA
by R.R.Tosik
Najogólniej rzecz biorąc – do degradacji państwa doprowadziła "polityka" najznamienitszych polskich rodów szlacheckich, jak to możliwe i od czego się zaczęło? Właściwie, zaczęło się od triumfu.
Początek tego, co miało się wydarzyć pod koniec XVIII w. w latach 1772 - 1795 zaczęło się od wymarcia dynastii Jagiellonów (na 4. pokoleniu), oraz jednocześnie od wielkiego triumfu Polski – mianowicie w roku 1525 od Hołdu Pruskiego, który nie likwidował państwa krzyżackiego (z woli Polaków), lecz czynił z niego państwo zależne od Polski (hołd przyjął przedstawiciel 3. pokolenia Jagiellonów - Zygmunt I). Fakt nie zlikwidowania Prus, nie inkorporowania, nie przełączenia – tych ziem do Korony – całkowitego nie zjednoczenia z Polską – było m.in. początkiem rozpadu państwa, jego późniejszych rozbiorów (Prusy* za ok. 250 lat będą uczestniczyć w trzech rozbiorach Polski). Władcy ówczesnej Rzeczypospolitej popełnili błąd nie czyniąc tego. Czy Polacy byli po prostu zbyt litościwi? Czy błędna polityka? Nie do końca - za rozpad państwa obwiniać można głównie Polaków, a konkretniej szlachtę – jak to możliwe?
*(Polska i Prusy w 1790 zawarły sojusz o pomocy militarnej w przyp. zagrożenia którejś ze stron. W 1792 wybuchła wojna Polsko-Rosyjska, Rzeczypospolita w wyniku m.in. zdrady sojusznika pruskiego nie uzyskała pomocy w walce z Rosją, czego następstwem był III rozbiór Polski - w którym uczestniczyły również Prusy).
Największe rody magnackie często wspierane przez państwa ościenne, rozgrywały między sobą nieustanną grę o wpływy, czego efektem był faktyczny paraliż państwa, gdyż nie pozwolono by którakolwiek z frakcji uzyskała przewagę. Dlatego po Jagiellonach już nigdy nie powstała dynastia królewska. Tak robili Radziwiłłowie, Braniccy, Ogińscy, Czartoryscy, Sapiehowie, Potoccy, Lubomirscy, Rzewuscy i wiele innych rodów w Polsce i na Litwie.
Główne rody magnackie de facto rządzące Polską, mające na uwadze swoje dobro prywatne, a nie dobro kraju to przeciwstawne sobie obozy, reprezentowane przez: stronnictwo prorosyjskie Czartoryskich i Poniatowskich (tzw. obóz Familii), oraz stronnictwo propruskie Potockich. Pomiędzy nimi istniała jeszcze tzw. Kamaryla Mniszcha czyli obóz prosaski. Osobną partię stanowili też później stronnicy hetmana Branickiego. W 1763 Czartoryscy planowali przeprowadzić zamach stanu z pomocą Rosji i odsunąć Augusta, lecz wcześniej umarł sam król. Przytaczam powyższe fakty celem naświetlenie sytuacji politycznej, która była wynikiem wewnętrznej słabości państwa polskiego - osłabionej przez samych Polaków).
Wewnętrzną słabość państwa, wykorzystywali nasi sąsiedzi, jak to się skończyło – wiemy.
Podzieleni przegramy - zorganizowani zwyciężymy!
Początek.
W latach 1569–1795 na mocy unii lubelskiej (1569) Polska staje się największym państwem leżącym w Europie, rozciąga się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęła maksymalny zasięg terytorialny wynoszący ok. 950 000 km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny, co miało w późniejszym okresie zgubny wpływ na losy Polski.
Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa – zdecentralizowanego, z monarchą o ograniczonych kompetencjach. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski automatycznie zostawał władcą Litwy.
Do połowy XVII w. Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej.
Wojny z sąsiadami, powstania i rebelie kozackie, załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII w. Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795.
Alegoria Polski umarłej
(Włodzimierz Tetmajer, 1909 – katedra w Kaliszu)
W połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569. Zawarcie unii realnej między Polską i Litwą było jednym z głównych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta. Po jego śmierci w 1572 doszło do bezkrólewia, podczas którego zreformowano system prawny kraju. Znacznie zwiększyły się wpływy szlachty, a także wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru monarchy.
Złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł pod koniec XVI i pierwszą połowę XVII w., kiedy to po dymitriadach – interwencjach zbrojnych części polskiej magnaterii w sprawy Carstwa Rosyjskiego w czasie Wielkiej Smuty w latach 1604-1610 i wojny polsko-rosyjskiej 1609-1618, osadzono na tronie rosyjskim polskiego władcę. Polacy zdobyli Moskwę i zasiedli na Kremlu, to był okres, gdzie 29 października 1611 w Warszawie car Rosji Wasyl IV złożył hołd polskiemu królowi Zygmuntowi III Wazie.
Polska po dymitriadach i wojnie z Rosją osiągnęła w 1618 największy zasięg terytorialny w historii.
W tym okresie Rzeczypospolita skutecznie opierała się atakom Szwecji, Rosji i Tatarów. Kres jej świetności położyło powstanie Chmielnickiego w 1648, które zapoczątkowało serię wojen z sąsiadami. W 1654 ruszyła ofensywa rosyjska przeciw Polsce, a w 1655 rozpoczął się tzw. potop szwedzki. Szwedzi zajęli i spustoszyli większość kraju, a król Jan Kazimierz został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Ostatecznie Szwedzi zostali wyparci z Rzeczypospolitej, ale państwo zostało osłabione, a także utraciło zwierzchność nad Inflantami i Prusami Książęcymi. Jedynie częściowym powodzeniem zakończyła się wojna z Rosją, w efekcie której Rzeczpospolita utraciła jednak liczne ziemie na wschodzie. Dalszy upadek pozycji Polski wiązał się z rządami Michała Korybuta Wiśniowieckiego i wojną z Turcją, po której Rzeczpospolita utraciła w 1672 Podole i Ukrainę.
Umocnienia Warszawy w czasie bitwy pod Warszawą w lipcu 1656,
Wynik - kapitulacja garnizonu szwedzkiego. II wojna północna 1655-1660 pomiędzy Szwecją sprzymierzoną przejściowo z Brandenburgią, Siedmiogrodem i Januszem Radziwiłłem (magnatem litewskim) a Polską (potop szwedzki) oraz później także Austrią, Danią, Holandią i Brandenburgią. W okresie tej wojny przeciwko Szwecji przez pewien czas występowała także Rosja, atakując bez powodzenia szwedzkie Inflanty.
Pod koniec XVII w., za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita zawarła sojusz z Habsburgami i razem z nimi przystąpiła do walki z Imperium Ottomańskim. W 1683 Polacy pokonali Turków pod Wiedniem, co zakończyło okres ich ekspansji w Europie. Po pokoju w Karłowicach w 1699 Rzeczpospolita odzyskała utracone w 1672 ziemie, ale nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów.
W Polsce od końca XVII w. narastały problemy wewnętrzne. W wyniku upadku władzy ukonstytuowanej (de facto – Anarchii), słabość władzy centralnej i paraliż instytucji państwowych sprawiły, że w czasach saskich Rzeczpospolita istniała jako zbiór autonomicznych państewek magnackich. Utrzymywany przez część szlachty i magnatów ustrój demokracji szlacheckiej, gdy we wszystkich państwach ościennych funkcjonowała sprawna monarchia absolutna – doprowadził do upadku Polski.
Całkowicie zdestabilizowane państwo otoczone przez mocne systemy władzy było europejskim ewenementem i w wyniku intryg zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej. W 1772 doszło do I rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię.
Rejtan – Upadek Polski, 1866 (Jan Matejko)
Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1788–1792 obradował Sejm Wielki, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Ustawa zasadnicza likwidowała unię i tworzyła formalnie jednolite państwo – Rzeczpospolitą. Reforma nie powiodła się i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Przez kolejne lata Rzeczpospolita funkcjonowała jako nieformalny protektorat tego państwa. Jej ostateczna likwidacja nastąpiła w 1795 wraz z III rozbiorem.
Rękopis Konstytucji 3go Maja 1791
Manuscript of the Constitution 3rd May 1791
Konstytucja 3 Maja 1791 (obraz Jana Matejki, 1891)
Słabość organizacji państwowej Rzeczypospolitej wynikała w dużej mierze z elekcyjności monarchii. Do drugiej połowy XVII w. szlachta preferowała wybór zagranicznych kandydatów na tron, co nie doprowadziło do utworzenia nowej, silnej dynastii. Większość władców rządziła nieudolnie, lub też szybko wpadała w konflikt ze szlachtą, co paraliżowało działalność legislacyjną. Co więcej obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy Rzeczypospolitej, czego przykładem był okres panowania Wazów. Zygmunt III za swój podstawowy cel uznawał odzyskanie tronu Szwecji. Doprowadziło to do trwającej łącznie ponad pół wieku serii niszczycielskich wojen.
Potęga Rzeczypospolitej u zenitu – Złota wolność – Elekcja 1573
(Jan Matejko)
Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów, związany m.in. z rokoszem Zebrzydowskiego. Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka, przerodziła się w drugiej połowie XVII w. w oligarchię magnacką. Za czasów Jana III Sobieskiego nie istniała już zasadniczo większa różnica między monarchą, a najpotężniejszymi przedstawicielami magnaterii. Po jego śmierci i wyborze na króla Augusta II Mocnego nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez wykorzystanie liberum veto. Usankcjonowana prawnie możliwość łatwego blokowania reform doprowadziła do stagnacji państwa i jego uzależnienia od sąsiadów.
Próby przeprowadzenia reform
W XVIII w. kilkakrotnie planowano lub nawet w ograniczonym stopniu wprowadzano w życie reformy systemu. Ambitne projekty zmian proponowały obozy magnackie, w tym Potoccy i tzw. Familia, a także król Stanisław Leszczyński, większość jednak pozostało jedynie w sferze teorii. Oryginalną próbą reform społecznych było utworzenie w granicach I Rzeczypospolitej we wsi Pawłowo koło Wilna przez księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego republiki samorządowej tzw. Rzeczypospolitej Pawłowskiej, w której w roku 1769 zastąpił on pańszczyznę oczynszowaniem i nadał chłopom wolność osobistą.
W skali całego państwa niewielkie ulepszenia do systemu prawnego państwa wprowadzono na sejmie konwokacyjnym w 1764, ale szeroko zakrojone reformy weszły w życie dopiero trzydzieści lat później. W 1791 uchwalono Konstytucję 3 Maja – pierwszą w Europie nowoczesną ustawę zasadniczą. Likwidowała ona federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów i na jej miejsce tworzyła unitarną Polskę. Konstytucja znosiła liberum veto i prawo do zawiązywania konfederacji. Wprowadzała trójpodział władzy, zasadę suwerenności ludu, a także zwiększała prawa mieszczan i w mniejszym stopniu chłopów.
Reformy wprowadzono zbyt późno i wywołały one szybką reakcję sąsiednich państw. Rosja doprowadziła do zawiązania konfederacji targowickiej i w obronie rzekomo pogwałconych praw szlachty zaatakowała Polskę. Wojna zakończyła się przegraną Polaków i delegalizacją konstytucji, doprowadziło to do drugiego, a po dwóch latach do trzeciego rozbioru Polski.
Geografia
Ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów aktualnie wchodzą w skład kilku środkowoeuropejskich państw, w tym przede wszystkim Polski, Litwy, Łotwy, Ukrainy, Białorusi i Rosji. W mniejszym stopniu także Estonii, Słowacji (Zastaw spiski) i Mołdawii (Naddniestrze). Podczas gdy termin "Polska" często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części:
Na marginesie należy przypomnieć fakt z roku 1385, w którym zawarto pierwszą polsko – litewską unię personalną – unię w Krewie – która w rzeczywistości była inkorporacją Litwy przez Polskę (przyłączeniem Litwy do Polski). Co innego była Unia lubelska z roku 1569 – umowa międzynarodowa Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim zawarta na Sejmie w Lublinie. Określana jako unia realna. W jej wyniku powstało państwo znane w historii jako Rzeczpospolita Obojga Narodów – ze wspólnym monarchą, herbem, sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.
Polska miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy dochód z podatków. Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej ulegał częstym zmianom, przede wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 867 000 km² (bez Inflant 815 000) i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do 990 000 km² i był największy w historii. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła 10-11 mln, z czego ok. 4 mln stanowili Polacy.
Rzeczpospolita była krajem rolniczym, gęsto pokrytym lasami. Wyjątek stanowiły pokryte stepami Kresy. Na południu i północy istniały naturalne granice – Karpaty i Morze Bałtyckie. Pierwszy kompleksowy przewodnik po kraju opublikowany został po łacinie przez biskupa Marcina Kromera w XVI w. pod nazwą Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego.
Podział administracyjny
Na państwo polskie składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów, ich liczba wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie (np. ziemia krakowska, lwowska czy poznańska) lub księstwa.
Krainy Rzeczypospolitej
W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące krainy:
- Inflanty – wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone w 1622 na rzecz Szwecji, poza Inflantami Polskimi (Łatgalią);
- Kresy Wschodnie – południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące się do terenów Ukrainy od Dniestru po Dniepr (Podole, Dzikie Pola, Zaporoże);
- Kurlandia i Semigalia – północne lenno Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na Tobago i w Gambii);
- Litwa – zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego;
- Małopolska – południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie;
- Mazowsze – środkowa część Korony ze stolicą w Warszawie, od XVI w. zaliczana była do prowincji wielkopolskiej;
- Podlasie – terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI w. część Litwy, od 1569 część Korony;
- Prusy – terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657);
- Warmia – dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466;
- Ruś – wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna, Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z Ukrainą, które od 1569 były częścią Korony;
- Wielkopolska – środkowo-zachodnia prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu;
- Żmudź – zachodnia część Litwy.
Społeczeństwo
Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i Rusinów. W 1618 przedstawicieli tych narodowości było w przybliżeniu kolejno 4,5 mln, 0,75 mln i 5 mln na łączną liczbę 11 mln mieszkańców państwa. Istotne mniejszości stanowili m.in. Łotysze, Niemcy i Żydzi. Polacy, ze względu na przyłączenie znacznych terenów Rusi nie stanowili większości w Koronie ani na Litwie.
Rzeczywista przynależność etniczna miała jednak drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Liczba osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako Polaków wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791. Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. To w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały, dwór królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej – Jagielloński. Proces ten, a także kolonizacja Rusi polskimi osadnikami doprowadziły do spięć na tle narodowościowym. Ważnym ich czynnikiem była wyznawana religia. Większość przedstawicieli szlachty polskiej i spolonizowanej była katolikami lub protestantami, natomiast ludność chłopska na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej wyznawała prawosławie. Konflikty dodatkowo narosły po zawiązaniu unii brzeskiej. W dużym stopniu to właśnie z kwestiami religijnymi wiązały się powstania kozackie, w tym najważniejsze – powstanie Chmielnickiego.
Pod wpływem reformacji duża część szlachty przyjęła wyznania protestanckie (luteranizm, kalwinizm i arianizm). W okresie zawiązywania unii lubelskiej pojawiały się propozycje utworzenia kościoła narodowego. Różnorodność wyznawanych religii, a także tolerancyjne traktowanie jednej z największych w Europie mniejszości żydowskich sprawiło, że Rzeczpospolita zyskała przydomek "państwa bez stosów". Wprawdzie w efekcie kontrreformacji większość szlachty powróciła do kościoła katolickiego, ale proces ten przebiegał pokojowo, głównie poprzez propagandę i szkolnictwo jezuickie. Dopiero po potopie szwedzkim doszło do prześladowań braci polskich i ich wygnania z kraju.
Hierarchia społeczna
Pozycja szlachty wzrastała, towarzyszył temu spadek znaczenia stanu mieszczańskiego. Kryzys miast w XVII w. i rozwój wysoce samowystarczalnej gospodarki folwarcznej doprowadziły do zmniejszenia roli mieszczaństwa – zarówno politycznej jak i gospodarczej. Jedynie kilka głównych miast utrzymało swoją pozycję, ale brak szerszej współpracy różnych ośrodków nie pozwolił na wywalczenie przywilejów dla całego stanu. W efekcie mieszczaństwo Rzeczypospolitej pozbawione było praw politycznych. Jedynie w Prusach Królewskich do drugiej połowy XVII w. mieszczanie uczestniczyli w obradach sejmiku. Kryzys objął także sferę gospodarczą – zakaz posiadania dóbr ziemskich (od 1496) i konieczność opłacania ceł utrudniały wytworzenie dużej grupy bogatych mieszczan. Nieliczni jej przedstawiciele dążyli raczej do zaspokojenia celów podstawowych, bądź uzyskania stanu szlacheckiego (nobilitacji), niż do poprawy sytuacji całego mieszczaństwa. Kryzys ogarnął także niższe struktury społeczeństwa miejskiego – w XVII w. zaczęto ograniczać liczebność, a nawet rozwiązywać cechy rzemieślnicze.
Najniższą pozycję posiadało chłopstwo. Refeudalizacja i rosnąca pańszczyzna doprowadziły do zmniejszenia zamożności całego stanu. Dodatkowo w efekcie postępującego rugowania sołtysów dozwolonego przez Statut warcki (1423) zanikła warstwa bogatego, aktywnego gospodarczo chłopstwa. Zarazem zmniejszyło się wykształcenie i samodzielność stanu chłopskiego, a na pozycjach administracyjnych chłopów zastąpiła drobna szlachta. Przywiązanie do ziemi i całkowite podporządkowanie szlachcie upodobniło sytuację chłopów do niewolnictwa – co skutkowało wystąpieniami chłopów przeciw szlachcie.
Kulturę państwa kreowała przede wszystkim szlachta, w ograniczonym stopniu także mieszczaństwo. Dominującą formacją kulturową i ideologiczną od schyłku XVI do połowy XVIII wieku był sarmatyzm, który opierał się na koncepcji utożsamiającej polską szlachtę ze starożytnym ludem Sarmatów. Wyrażał się m.in. w konserwatyzmie, poczuciu wyższości nad innymi narodami, ideach mesjanistycznych ("Polska – przedmurze chrześcijaństwa"), umiłowaniu wolności szlacheckiej.
Z czasem idee sarmatyzmu uległy degeneracji, w XVII w. przesiąkając megalomanią, zacofaniem i nietolerancją. Umiłowanie wolności przekształciło się w dążenie do anarchii (gdzie nie ma żadnej ukonstytuowanej władzy), natomiast poczucie wyższości doprowadziło do upadku szkolnictwa i powszechnych braków w wykształceniu szlachty. Za czasy szczególnego upadku kultury uznaje się okres rządów saskich. Na czasy sarmatyzmu przypada działalność takich postaci jak alchemik Michał Sędziwój, inżynier wojskowy Kazimierz Siemienowicz, poeta Wacław Potocki i astronom Jan Heweliusz.
Od lat 40. XVIII w. w Rzeczypospolitej zaczęły przyjmować się idee nowej epoki w kulturze – Oświecenia. Ich największy rozwój przypadł na rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym okresie podjęto próby radykalnej reformy szkolnictwa i ustroju prawnego państwa. Zgodnie z duchem oświecenia rozwijała się sztuka, literatura i publicystyka. Do czołowych przedstawicieli epoki należeli m.in. Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic i Franciszek Karpiński.
Stopniowy rozpad państwa – głównie przez działania szlachty, w efekcie osłabione państwo było łatwym celem, następstwem były interwencje państw ościennych – które zakończył się jego upadkiem. W 1768 Polska i Rosja podpisuje traktat gwarancyjny - na mocy którego Rzeczpospolita staje się rosyjskim protektoratem.
Główne fazy rozbiorów to:
· I rozbiór Polski – 1772 (Rosja, Prusy, Austria)
· II rozbiór Polski – 1793 (Rosja, Prusy)
· III rozbiór Polski – 1795 (Rosja, Prusy, Austria)
W wyniku trzech rozbiorów poszczególne państwa zagarnęły:
· Rosja – 463 200 km² obszaru i ponad 5,4 mln mieszkańców;
· Prusy – 141 400 km² obszaru ok. 2,6 mln mieszkańców;
· Austria – 128 900 km² obszaru ok. 4,2 mln mieszkańców.
W 1807 Polska uzyskała namiastkę niepodległości w formie utworzonego Księstwa Warszawskiego, w 1815 przekształcono je w niesuwerenne Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 82% terytorium Rzeczypospolitej w granicach z 1772, Austria 11%, Prusy 7%.
Podsumowując – główne przyczyny rozpadu, rozbiorów i słabości państwa to m.in.:
- wpływy szlachty,
- wolna elekcja,
- powstanie Chmielnickiego 1648-1655 (mimo, iż stłumione przez Polaków, zakończyło się wygraną Polski, oraz formalnym uznaniem zwierzchności Rzeczypospolitej nad Ukrainą - stało się iskrą zapalną do wielu niepokojów i zmian na niekorzyść Polski - m.in. wojny POL-RUS, zaangażowanie się Turcji ws. Ukrainy, co skutkowało, iż z Rosją Polska podpisała pokój - wojna domowa w Polsce odebrała Rzeczypospolitej wielką szansę na pokonanie słaniającej się już z wyczerpania Rosji, następnie rozpoczęła się wojna polsko-kozacko-tatarska 1666-1671, która miała być jedynie wstępem do wojny polsko-tureckiej 1672 - 1676, w latach 1704 - 1706 wybuchła kolejna wojna domowa etc),
- demokracja szlachecka,
- rywalizacja szlachty o wpływy (gł. Radziwiłłowie, Braniccy, Ogińscy, Czartoryscy, Sapiehowie, Potoccy, Lubomirscy, Rzewuscy i wiele innych rodów w Koronie i na Litwie),
-
największe rody magnackie często wspierane przez państwa ościenne, rozgrywały między sobą nieustanną grę o wpływy, czego efektem był faktyczny paraliż państwa, gdyż nie pozwolono by którakolwiek z frakcji uzyskała przewagę,
- słabość organizacji państwowej,
- szlachta preferowała wybór zagranicznych kandydatów na tron, co nie doprowadziło do utworzenia nowej, silnej polskiej dynastii,
- obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy Rzeczypospolitej,
- wysoka pozycji magnatów,
- działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla,
- liberum veto,
- po wyborze na króla Polski Augusta II Mocnego nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez wykorzystanie liberum veto, blokowanie reform doprowadziło do stagnacji państwa i jego uzależnienie od sąsiadów,
-
po wydarzeniach związanych z Sejmem Niemym 1717 - Rosja zyskała wpływ na politykę Rzeczypospolitej,
- zmniejszanie roli mieszczaństwa i chłopstwa, oraz
- dążenie szlachty do anarchii (rozkładu instytucji władzy centralnej).
Powyżej zarysowano główne przyczyny degradacji państwa, metody działania, które były wówczas ewenementem na skalę światową. Doprowadziło to do rozbiorów, następstwem były powstania, które z uwagi na fizyczna możliwość zwycięstwa - nie mogły odnieść sukcesu. To wiązało się z licznymi ofiarami i pogorszeniem bytu ludności polskiej.
Historia, z której należy... ba! trzeba czerpać jako nauki na przyszłość wskazuje, że lepszy jest najgorszy kompromis wśród swoich, niż najlepsze układy z obcymi. Konkluzja jest taka, że Polacy MUSZĄ się zawsze odgadać między sobą, aby z sytuacji "na świeczniku" nie spaść w otchłań niebytu!
W latach 1807–1815 utworzone zostaje Księstwo Warszawskie formalnie niepodległe, jednak w rzeczywistości podporządkowane Francji. Księstwo Warszawskie było namiastką państwa polskiego. Organizm ten stworzony przez Napoleona I w 1807 na mocy traktatów pokojowych Cesarstwa Francuskiego z dn. 7 - 9 lipca 1807 podpisanego z Rosją i Prusami. Następnie powstaje Królestwo Polskie istniejące w latach 1815-1918 – państwo polskie, pozostające w unii personalnej z Imperium Rosyjskim, z własną konstytucją, sejmem, wojskiem, monetą i polskim językiem urzędowym oraz cesarzem rosyjskim jako koronowanym królem Polski i ustanowionym przez niego namiestnikiem. Utworzone formalnie na mocy traktatu rosyjsko-austriacko-pruskiego 3 maja 1815. Nastąpiło później stopniowe ograniczanie autonomii Królestwa Polskiego po stłumieniu powstania listopadowego w 1831 i powstania styczniowego w 1864 aż do formalnego zniesienia odrębności polityczno-administracyjnej w 1867. (W 1846 miało miejsce Powstanie krakowskie (21.02 – 4.03.1846) – była to próba ogólnonarodowego powstania w Wolnym Mieście Krakowie. Powstanie Krakowskie jest jedynym polskim zrywem narodowo-wyzwoleńczym wymierzonym przeciwko trzem okupantom jednocześnie: Rosji, Prusom, Austrii. Do powstańczych walk, starć i wystąpień zbrojnych doszło na terenie Krakowa i Galicji, Wielkopolski oraz Królestwa Kongresowego - a więc we wszystkich trzech Zaborach.
W 1916 Austro-Węgry i Niemcy utworzyły zależne od nich regencyjne Królestwo Polskie. Następnie wypadki toczą się bardzo dynamiczne - 29 sierpnia 1918 Rada Komisarzy Ludowych specjalnym dekretem anulowała traktaty rozbiorowe, 7 października 1918 Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Polski i 11 listopada 1918 przekazała naczelne dowództwo wojska Józefowi Piłsudskiemu (rozbrajane są posterunki niemieckie - Niemy zostają wygnani). Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej wystosował depeszę do społeczności międzynarodowej, informując o powstaniu niepodległego państwa polskiego. Pierwszym państwem, które uznało niepodległość II Rzeczypospolitej były Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne.
Po 1918 na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstają nowe państwa: odrodzona II Rzeczpospolita Polska, a dodatkowo Litwa, Białoruś, Ukraina oraz Wolne Miasto Gdańsk, skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy, Czechosłowacji i Rumunii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później – ZSRR).
Po II Wojnie Światowej granice państw europejskich zostają ponownie zmienione, Polska odzyskuje ziemie zachodnie od Niemiec, oddajemy wschodnie rubieże.
Przesunięcie granic Polski w wyniku II wojny światowej.
Linia Curzona zaznaczona na granatowo. Na powyższym szkicu zaznaczona jest
bardziej korzystniejsza wersja - linia B - gdzie Lwów znajduje się po polskiej stronie granicy.
Umowa pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a ZSRR dot. przebiegu
granicy polsko-radzieckiej została zawarta w Moskwie 16 sierpnia 1945.
Porozumienie ustalało przebieg granicy wzdłuż linii Curzona z odchyleniami na korzyść Polski.
Po 123 latach Polska wróciła w poczet suwerennych państw Europy 11.11.1918, po zwycięskiej wojnie z Rosją 1919 - 1920 umocniła swoją pozycję na arenie międzynarodowej, ratując Europę przed komunizmem, do historii jako - 18. przełomowa bitwa w historii świata przeszła Bitwa Warszawska (15 sierpnia 1920).
Miejsce frakcji rodów magnackich, zajmują obecnie partie polityczne - tu również (mimo różnic), należy... ba! trzeba znaleźć konsensus, dla dobra OGÓŁU - wszystkich Polaków. W przeszłości bały się nas liczne narody i państwa, rządziliśmy największym państwem na które składało się wiele narodów. Odnosiliśmy liczne zwycięstwa, jeśli potrafiliśmy dokonać rzeczy niemożliwych jak np. zwyciężyć Rosję (kilkakrotnie i zasiąść na Kremlu) i pokonaliśmy innych mocarzy - to potrafimy znów stać się potęgą! Silna gospodarka, stały rozwój, pragmantyzm (a nie historyczne zaszłości, animozje) to recepta na potęgę POLSKI.
Przytoczę słowa amerykańskiego politologa, założyciela Stratfor - G.Friedman'a "Polska nie była wielką potęgą od XVI wieku. Ale kiedyś nią była – i, jak sądzę, będzie znowu".
Długości granic Polski z innymi krajami.
Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz
8. pod względem liczby ludności.
Powierzchnia całkowita 312 689 km² - co daje 69. miejsce na świecie,
oraz 34. pod względem liczby ludności na globie (2010)
Reforma podzieliła Polskę na 16 województw
Zmiany granic Polski w latach 1000 - 1945
Warto na koniec przytoczyć fakt porażki polityki zagranicznej RP w okresie międzywojennym, który miał dla nas zgubne następstwa w 1939 (dla przestrogi - aby o sprawach dot. Polski, Polacy już nigdy nie dali się zepchnąć poza nawias wydarzeń - a do tego potrzebny jest zawsze >>przynajmniej<< konsensus, porozumienie, dialog, rozmowa [jak trzeba] - to i blef, presja... "as w rękawie"... zarówno na "podwórku" jak i w stosunkach międzynarodowych - dla osiągnięcia celu nadrzędnego, trzeba być wilkiem - nie owcą...), mianowicie Traktat w Locarno zawarty 16 października 1925 (w rzeczywistości było to kilka odrębnych układów) - spotkanie zwołane z inicjatywy Niemiec.
Uzgodnienia były wybitnie niekorzystne dla RP. Układy lokarneńskie otworzyły Niemcom drogę do rewizji granicy z Polską. Wprawdzie rozbrojone Niemcy - do użycia siły jeszcze nie były zdolne, ale niczego na przyszłość nie wykluczano. Dlatego można powiedzieć, że zajęcie Czechosłowacji i II Wojna Światowa zostały zapowiedziane już 14 lat wcześniej. Układ ten jest uważany za wielką porażkę polskiej polityki zagranicznej obozu przedmajowego. Mimo wielu starań by na konferencji zagwarantowano również granicę polsko-niemiecką, polscy dyplomaci nie uzyskali w tej kwestii wsparcia mocarstw zachodnich. Gwarancję granicy wschodniej zadeklarowała jedynie Francja z którą Polska i tak już była w sojuszu od 1921. W obronie swych zachodnich granic Polska musiała liczyć odtąd głównie na własne siły. Po kilku latach Piłsudski, który na słowa francuskiego ministra zapewniającego że Francja nie ustąpi Niemcom w sprawie Polski, odparł: „Nie, nie, niech mi Pan wierzy, ustąpicie, na pewno ustąpicie”. Traktat lokarneński podważył zaufanie Polaków do Francji oraz w jeszcze większym stopniu do Ligi Narodów.
Obawy się podwierdziły, nieufności polskiego rządu względem Paryża - zdrady Francji, która nie przyszłą z pomocą sprzymierzonej Polsce przeciwko Niemcom podczas II wojny światowej, nie da się zapomnieć. I w odróżnieniu od ówczesnego agresora w minionych latach Francja nie zajmowała się leczeniem starych ran.
Akademicy na posterunku przed gmachem Prezydium Rady Ministrów
w Warszawie, po rozbrojeniu Niemców w listopadzie 1918.
W głębi rozbrojeni żołnierze niemieccy.
Rzadki dokument fotograficzny z 11 listopada 1918 w Warszawie.
Takie sceny rozgrywały się na wszystkich ulicach.
Niemcy przerażeni żywiołowością ruchu polskiego
niemal bez oporu oddawali broń.
Rozbrajanie niemieckich żołnierzy na ulicach
po uznaniu niepodległości Polski i kapitulacji Niemiec.
Nie istniejący pomnik Germanii, Inowrocław
Msza polowa odprawiana po wypędzeniu Niemców pod obalonym
pomnikiem Germanii, w głębi Kawaleria Nadgoplańska.
Inowrocław, 5 stycznia 1919
Fot. Danuta B. Łomaczewska/ EAST NEWS
Źródło FOTOGRAFII: m.onet.pl
Fot. PAP/CAf
Pradzieje ziem polskich
Słowianie na ziemiach dzisiejszej Polski
W dn. 18.11.2011 polscy archeolodzy odnaleźli na terenie Gdańska rzymską chatę, oraz artefakty sprzed 1800 lat. Wśród zabytków była moneta z brązu – sestercja cesarza Antoninusa Piusa, który rządził Cesarstwem Rzymskim w latach 138-161. Moneta została wybita w Rzymie, trafiła do nas z centrum ówczesnego świata. Można ją powiązać z wojnami, które toczyły się w północnych prowincjach Cesarstwa Rzymskiego. Były to czasy, gdy barbarzyńcy, czyli ludność z naszych terenów, wyruszali po łupy do dostatnich zachodnich prowincji cesarstwa. Wojownicy, wracając na teren Pomorza, przywozili biżuterię, broń i m.in. monety.
- źródło: Grażyna Antoniewicz "Dziennik Bałtycki" za archeolog Maciej Szyszka.
Zanim pojawiła się pierwsza wzmianka o Gdańsku Jana Kanapariusza w " Żywocie pierwszym św. Wojciecha" dużo wcześniej na tym terenie istniało osadnictwo. Praca powstała bezpośrednio po śmierci św. Wojciecha (prawd. w roku 997) najprawdopodobniej w latach 998-999, nie później zaś niż w roku 1003.
Zgodnie z najlepiej obecnie uzasadnioną źródłowo hipotezą dotyczącą początków etniczności i kultury Słowian, prawdopodobnie w drugiej połowie VI lub najpóźniej w początkach VII w. plemiona słowiańskie rozprzestrzeniły się na zachód i północ od linii górnej Wisły, która wcześniej stanowiła północno-zachodnią granicę ich zasięgu. Stosunkowo późne zainteresowanie Słowian migracjami w tym kierunku wynikało najprawdopodobniej z faktu, że ich pierwotny, południowy kierunek ekspansji, prowadzący w strefę naddunajską i na teren Cesarstwa Bizantyjskiego, przestał być dla nich atrakcyjny ze względu na przybycie do Europy koczowniczych Awarów, którzy w połowie VI w. podporządkowali sobie Słowian zamieszkujących wzdłuż północnego brzegu Dunaju (na terenie dzisiejszej Rumunii), zmuszając od tej pory Słowian do uczestnictwa w swoich wyprawach łupieżczych przeciwko Bizancjum i w znacznym stopniu uniemożliwiając im samodzielne działanie. Okres dominacji Awarów w strefie naddunajskiej (ok. 558 – ok. 626) jest zatem prawdopodobnie okresem, kiedy Słowianie podjęli ekspansję w kierunku północno-zachodnim, w tym i na ziemie dzisiejszej Polski. Potwierdzeniem tej daty ekspansji Słowian na ziemie dzisiejszej zachodniej Polski mogą być trzy przekazy historyczne:
- Prokopiusz z Cezarei, piszący w połowie VI w. n.e., opisując wędrówkę Herulów z Panonii do kraju Warnów (nad środkową Łabą) w roku 512, stwierdza, że przeszli oni przez wszystkie plemiona Sklawenów, a następnie przez znaczny obszar pustego kraju;
- Historia Franków Grzegorza z Tours opisuje wyprawę Awarów przeciwko Frankom w roku 566 (która przeszła przez ziemie południowej Polski, co potwierdzają pojedyncze znaleziska awarskie) i wspomina, że Awarowie, kiedy dotarli wreszcie do Franków byli wygłodzeni, co jest interpretowane jako dowód na to, że ich wyprawa przechodzić musiała przez opustoszałe tereny;
- Teofilakt Symokatta opisuje schwytanie Słowian pod murami Konstantynopola w roku 592, którzy zeznali, że pochodzą znad Oceanu Północnego (Morza Bałtyckiego), skąd podróż zająć im miała ponad rok.
Te trzy przekazy interpretowane są najczęściej obecnie przez historyków jako dowód na to, że w roku 566 Słowianie jeszcze nie zamieszkiwali zachodniej części dzisiejszej Polski, natomiast w roku 591 ich osadnictwo sięgało już Pomorza. Taka interpretacja nie jest sprzeczna ze źródłami archeologicznymi.
Na terenach między Odrą i Bugiem Słowianie utworzyli prawdopodobnie kilkadziesiąt niewielkich organizmów plemiennych. Istnienie większości z nich domniemywane jest w oparciu o badania archeologiczne. Jedynie kilkanaście zostało wymienionych we wczesnośredniowiecznych źródłach historycznych: tzw. Geografie Bawarskim (połowa IX w.) oraz w dokumencie biskupstwa praskiego wystawionym w 1086 (odtwarzającym stan granic z 973/974). Zgodnie z tymi źródłami na ziemiach polskich prawdopodobnie mieli swoje siedziby Pyrzyczanie, Wolinianie, Ślężanie, Dziadoszyce, Opolanie, Gołęszyce, Wiślanie, Lędzianie, Trzebowianie i Bobrzanie. Siedziby większości z wymienionych plemion są lokalizowane jedynie hipotetycznie, podobnie ich zlatynizowane nazwy są tłumaczone na język polski w różnych formach. Stosunkowo pewna jest lokalizacja plemion śląskich, wymienionych także w późniejszej kronice biskupa merseburskiego Thietmara. Z kolei najwięcej wątpliwości budzi określanie siedzib, a nawet istnienia plemion takich jak Lędzianie, Goplanie i Bobrzanie.
Dzieje polityczne
Początek państwowości Polan (do ok. 960)
Spośród plemion zamieszkujących ziemie dzisiejszej Polski z czasem najwyższą pozycję uzyskały dwa: Wiślanie na południu skupieni wokół ośrodków grodowych w Krakowie i Wiślicy, oraz Polanie na północy, wywodzący się prawdopodobnie z okolic Gniezna. Ośrodek południowy rozwinął się wcześniej i stał przypuszczalnie na wyższym poziomie, jednak w IX w. toczył walki z państwem wielkomorawskim, a następnie wpadł w orbitę wpływów czeskich. Odmiennie przebiegał rozwój ośrodka północnego. Polanie – początkowo całkowicie nieznane i zajmujące skąpe terytorium plemię – w latach 20. i 30. X w. przystąpili do szybkiej ekspansji, podporządkowując sobie sąsiednie plemiona zamieszkujące nad górną i środkową Obrą oraz na zachód od środkowej Warty. Na okres ten przypadają wyraźne zmiany w zagęszczeniu i lokalizacji grodów, które licznie powstawały przede wszystkim w centrum Wielkopolski (Grzybowo pod Wrześnią, Ostrów Lednicki, prawdopodobnie Moraczewo). Proces ten uległ dalszemu nasileniu w latach 40., kiedy pobudowano grody w Gnieźnie, Gieczu, Lądzie i Poznaniu. Podbojowi nowych ziem i dalszemu rozwojowi terytorialnemu państwa sprzyjał brak silnych sąsiadów i naturalne bariery odgradzające Polan od Niemców, Czechów i bezpośrednich wpływów skandynawskich. W parze z rozwojem przestrzennym państwa musiał postępować rozwój jego struktur organizacyjnych, zdaniem niektórych badaczy wzorowany na państwach morawskim i niemieckim.
Brak źródeł pisanych nie pozwala dokładniej opisać początków państwa Polan. Jedynie XII-wieczna relacja Galla Anonima zawiera skąpe wzmianki o dynastii rządzącej plemieniem. Miała się ona wywodzić od ubogiego rataja Piasta, którego syn Siemowit obalił księcia Popiela i przejął władzę, dając początek nowemu rodowi panującemu. Jego nazwa może się wywodzić od "piastuna" oznaczającego najwyższego dostojnika dworskiego (ówczesnym jego odpowiednikiem w państwie Franków był majordom, a na Rusi "kormilec", karmiciel). Po Siemowicie nastąpić mieli Lestek i Siemomysł.
Siemowit miał panować w drugiej połowie IX w., jego syn na początku X w., natomiast Siemomysł od roku ok. 930 do ok. 960. Za ich panowania, lecz przede wszystkim w czasach przypisywanych władzy Siemomysła, państwo Polan zajęło oprócz rdzennej ziemi gnieźnieńskiej także Kujawy, ziemię sieradzko-łęczycką oraz być może Mazowsze i Pomorze Gdańskie. Tereny te odziedziczył kolejny, a zarazem pierwszy obecny w źródłach, książę Polan – Mieszko I.
Historia Polski (do 1138) – w okresie do 1138 na ziemiach między Odrą i Bugiem powstało scentralizowane państwo rządzone przez dynastię Piastów, od przełomu X i XI w. nazywane Polską. Według powszechnej tezy struktura państwowa wywiodła się z plemienia lub związku plemiennego znanego w polskiej historiografii pod nazwą Polan i prawdopodobnie dzięki sile militarnej, organizacji podatkowo-skarbowej, działalności misyjnej i polityce koligacyjnej pozwoliła scalić w jeden twór wiele słowiańskich organizmów plemiennych.
W roku 966 jego pierwszy historyczny władca, Mieszko, przyjął chrzest. Zarówno on, jak i jego następcy prowadzili walki z Niemcami, Czechami i Rusią Kijowską, a także z plemionami słowiańskimi osiadłymi między Odrą a Łabą. Największy zasięg terytorialny państwo osiągnęło za czasów Bolesława I Chrobrego, który zajął Milsko, Łużyce, Morawy, Grody Czerwieńskie, Słowację, a przejściowo także Czechy. Wczesne (ok. 1000 r.) powstanie polskiej metropolii kościelnej, w rezultacie starań Bolesława Chrobrego przy poparciu cesarza Ottona III, miało kluczowe znaczenie dla przetrwania wczesnośredniowiecznej monarchii Piastów, jak i dla zjednoczenia królestwa po okresie rozbicia dzielnicowego.
W późniejszym czasie krajem kilkakrotnie wstrząsały spory wewnętrzne, które dwukrotnie – za czasów Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela prowadziły do rozkładu instytucji państwowych. Opisywany okres kończy się panowaniem Bolesława Krzywoustego. Władca ten ponownie objął swoim zwierzchnictwem Pomorze, a następnie wobec niepowodzenia swojej polityki węgierskiej zdecydował się zostać lennikiem cesarskim. Przed śmiercią wydał on ustawę sukcesyjną, która zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego.
Prawa autorskie zamieszczonych na stronie materiałów (teksty, fotografie, grafiki i wszelkie inne) należą do ich właścicieli.
|
