Praskie posiadłości Szmulowiczów -
płaskorzeźba na grobie Berka Szmulowicza Sonnenberga, syna Szmula Jakubowicza Sonnenberga, zwanego Zbytkowerem (ur. 1727 - zm. 19 września 1801) żydowskiego kupca i dostawcy, bankiera, faktora, Zbytkower był protegowanym króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Targówek również zostaje rozparcelowany, a jego znaczną część wydzierżawia w 1780 r. na 40 lat Szmul Jakubowicz-Zbytkower, dostawca wojsk królewskich. Od jego imienia powstała Szmulowizna, potocznie Szmulki – obszar oraz osiedle na Pradze Północ. Rozwijał tu olbrzymie interesy monopolizując niemal cały handel i rzemiosło praskie. Założył rzeźnię i magazyny rzeźne, garbarnię, tartak, młyn i dwie gorzelnie. Był fundatorem praskiej bóżnicy i cmentarza żydowskiego na Targówku, którego lokalizację wyznaczył 26.07.1780 r. król Stanisław August. Płaskorzeźbę przedstawiającą praską posiadłość Szmula można obecnie zobaczyć na nagrobku syna Szmula - Berka Sonenberga na cmentarzu żydowskim przy ul.Okopowej. Intensywnej działalności Szmula należy przypisać fakt znacznego rozwoju zabudowy praskiej wzdłuż ulicy Ząbkowskiej pod koniec XVIII wieku. W tym czasie zabudowa wysunęła się też wzdłuż ulicy Grochowskiej, nawet poza linię wałów z 1770 r. Zapewne wtedy centralny punkt miasta przesunął się na plac, który powstał u zbiegu Targowej, Wołowej i Ząbkowskiej. Stare targowisko obok ratusza z pewnością było już zbyt małe dla nasilającego się handlu.
 

Al.Solidarności (dawniej ul. Aleksandryjska)

W roku 1780 Stanisław August kupuje też Kamion z miastem Skaryszew oraz wsiami Grochów, Kałęczyn i Gocław. Odstąpił te włości swojemu bratankowi Stanisławowi Poniatowskiemu, który założył miasteczko Kamion między rogatkami Skaryszewa a Grochowem. Główna ulica tego miasteczka została nazwana Grochowską.

ul.Petersburska obecnie Jagiellońska (widok w kierunku Parku Praskiego, skrzyżowanie Jagiellońskiej/Solidarności, po prawej Liceum Władysława IV, po lewej kamienica nr 27) 1910.

Praga wraz z sąsiednimi miastami została włączona do Warszawy w roku 1794 jako tzw. VII cyrkuł miejski. W związku z tym faktem już w latach 1770-1792 sporządzono spisy posesji i mieszkańców Pragi, które wykazały w samym mieście Pradze 20 ulic, 196 dworów, 92 domy, 7 browarów i 7283 mieszkańców, w tym 1513 Żydów, podczas gdy w 1750 mieszkała tam tylko jedna rodzina żydowska. Oczywiste jest, że to ożywiona działalność Szmula Zbytkowera spowodowała taki napływ Żydów z miasteczek wschodniego Mazowsza, któremu byli potrzebni zaufani rodacy do pomocy w prowadzeniu rozlicznych interesów oraz jako dzierżawcy.
 

Most Kierbedzia (widok z Pragi) 1900



Widok ze strony Praskiej, ok. 1900

Skaryszew  i Golędzinów łącznie miały nieco mniej niż drugie tyle domów i dworów. Po przyłączeniu do Warszawy cyrkuł praski  liczył 39 ulic. Część nazw ulic została wtedy zmieniona, aby nie pokrywały się z istniejącymi po drugiej stronie Wisły. Niemal przy co drugim domu mieszkalnym mieściła się stajnia, a w co piątym sklep. Było 11 browarów i 9 austerii. Na Golędzinowie było szczególnie dużo garbarni - w co 3-4 domu. Dominowała luźna, niska, parterowa, drewniana zabudowa, choć było kilka reprezentacyjnych bydynków - kościoły Bernardynów z Kaplicą Loretańską przy ul.Ratuszowej, Bernardynek przy ul.Panieńskiej i fara Skaryszewska przy ul.Brukowej oraz ratusz praski z wysoką wieżą przy ul. Ratuszowej. Istniał też szereg efektownych dworów, głównie zlokalizownych wzdłuż Wisły np. dwa pałace Radziwiłłów, w tym jeden na tyłach kościoła Bernardynów, czyli na terenie obecnego ZOO, a drugi przy żupie solnej przy ul.Panieńskiej (obecnie teren Parku Praskiego), pałac Sapiehów przy ul.Olszowej i dwory Czartoryskich, Potockich i Ogińskich.

Most Kierbedzia (budowa - widok z Pragi) 1859-1863

Przyłączenie do Warszawy nie było korzystne dla Pragi. Większość funduszy miasta wydawano po lewej stronie rzeki. To tam budowano reprezentacyjne gmachy, urządzano place, brukowano ulice, budowano bulwar nad Wisłą. Główne dochody zarządu praskiego pochodziły ze 123 szynków, które wówczas były na Pradze.
 

Katedra św. Floriana (bez wież, wieże po wybuchu w Cytadeli Warszawskiej zostały zdjęte, gdyż groziły zawaleniem, wstrząs był tak potężny, że zatrzęsły się budynki na Pradze).

Przełom XVIII i XIX wieku rozpoczął zniszczenia Pragi. W czasie bitwy o Warszawę 2-4.09.1794, ostatniej bitwy Powstania Kościuszkowskiego, Praga została poważnie zniszczona, a duża część jej ludności wybita przez Rosjan pod dowództwem marszałka Suworowa. Dzień 4 listopada został zapamiętany jako kolejna rzeź Pragi. Również jej znaczenie po utracie niepodległości poważnie zmalało. Powyższe czynniki spowodowały, że jej ludność zmniejszyła się z 7283 mieszkańców w 1792 do 3092 w 1795. W tym czasie liczba budynków zmniejszyła się z 518 do 363, czyli o 155. W 1808 roku wykazano w cyrkule praskim 102 place puste, które poprzednio były zabudowane, a najwięcej z nich nad Wisłą, zniszczonych na kierunku ewakuacji na warszawska stronę oraz posesji porzuconych przez magnatów, którzy z upadkiem stołecznego znaczenia Warszawy przestali tu przyjeżdżać, a ich obiekty szybko uległy ruinie, zapewne nie bez pomocy miejscowych, o jakim to zjawisku może się przekonać i dziś każdy, kto pozostawi na dłuższy czas domek letniskowy na wsi bez opieki.
 

Katedra św. Floriana (w budowie) 1887 - 1904

Ruinacji Pragi dokończyło budowanie fortyfikacji napoleońskich na Pradze w latach 1806-1811. Ufortyfikowany został wówczas przyczółek mostowy u zbiegu ul.Brukowej z Wisłą, chroniący nowo wybudowany drewniany most na Wiśle, łączący Pragę z ul.Bednarską, zbudowany w celu ułatwienia przeprawy Wielkiej Armii. Przyczółek rozbudowano później do postaci twierdzy. W ramach tworzenia przedpola wyburzono całą zabudowę po ul.Targową. Pierwsza została rozebrana drewniana fara skaryszewska, a plac po niej wraz z cmentarzem przykościelnym został zniwelowany. Kolejno rozebrano dalsze zabudowania, w tym kościoły Bernardynów i bernardynek, dwory, zajazdy, żupę solną, łącznie ponad 200 domów. Zachowała się tylko Kaplica Loretańska, której ludność nie pozwoliła zburzyć. Praktycznie więc zniszczona została cała historyczna zbudowa Pragi, a pozostały tylko fragmenty, które powstały w końcu XVIII w., w dużej części zamieszkałe głównie przez ludność żydowską, co zapewne zaważyło na późniejszym rozwoju dzielnicy. Przez długie też lata, z powodu braku wiary w możliwość stabilizacji na tym terenie, unikano tu solidniejszych inwestycji, dzięki czemu Praga stała się dzielnicą głównie ubogich, o przeważającej parterowej drewnianej zabudowie.
 

Most Kierbedzia (widok na Pragę) 1916

W latach Królestwa Kongresowego zapoczątkowano wielką odbudowę i przebudowę miast. W tym również zainteresowano się Pragą. Twierdza na przyczółku mostowym została zlikwidowana, w związku z czym i sens straciła esplanada. Założono więc ponowne zagospodarowywanie zniszczonych poprzednio terenów. Przeprowadzono regulację zniszczonej sieci ulic, odnawiając m.in. Szeroką, Brukową i Wołową.
 

Św. Floriana, Szpital Praski i nie istniejąca już zabudowa Prawego Brzegu.

Na najważniejszych ulicach ułożono bruk. Jako pierwszą zbudowano komorę wodną, która stoi nad Wisłą przy obecnej ul.Kłopotowskiego, bóżnicę oraz domki rogatkowe na granicach miasta, w tym istniejące do dzisiaj na początku ul.Zamojskiego przy szosie do Brześcia. Zbudowano szosę brzeską, a następnie petersburską, prowadzącą w kierunku Zegrza. Pilnie też konserwowano zbudowany w 1770 wał ziemny stanowiący granice Pragi. Były również rogatki: Golędzinowska, na wylocie trasy na Modlin i Petersburg oraz Ząbkowska na drodze na Ząbki, Radzymin i dalej do Grodna i Wilna. Wał i rogatki służyły do zwalczania przemytu towarów obłożonych podatkiem bezpośrednim jak alkohol i tytoń. Dbały o to i władze i dzierżawca monopolu Newachowicz. Kontrolę przepływu towarów między Pragą a lewobrzeżną Warszawą zapewniała zbudowana na praskim przyczółku komora wodna, stojąca dziś u wylotu ul.Kłopotowskiego na Wybrzeże i służąca teraz jako pałac ślubów. Było wówczas kilka projektów przebudowy Pragi, zaplanowanych z dużym rozmachem, ale nie doczekały się realizacji. To co udało się zrobić to wybrukować kilka głównych ulic, zwłaszcza stanowiących dojazdy do mostów i rogatek. Przez krótki czas istniały dwa mosty łyżwowe, bowiem zbudowano drugi na wysokości Golędzinowa, jednak wkrótce został zniszczony w czasie Powstania Listopadowego. Zbudowano też wówczas kilkadziesiąt domów na terenie Pragi, większość z nich była jednopiętrowa choć murowana.

Most Kierbedzia (widok na Pragę)

Kolejne zniszczenia przyszły jednak już z wojną 1830/31. W czasie bitew na przedpolach Pragi, mimo iż nie została ona zdobyta, spalono w obrębie okopów 62 domy, a na przedpolu 42 zostały rozebrane.  Wybuchła też wówczas epidemia cholery przywleczonej z Bałkanów. Wówczas na obecnym terenie tzw. starego Parku Praskiego powstał cmentarz ofiar epidemii, po którym obecnie nia ma śladu, choć stare drzewa tam rosnące to pamiętają. Liczba ludności po tych wydarzeniach znowu spadła do 3300. Jedyne co dobrze prosperowało to szynki - jeden szynk przypadał na 50 statystycznych mieszkańców, licząc z dziećmi. W 1832 zniesiony został ukazem carskim osobny zarząd Pragi.
 

Komora wodna na Pradze - rycina (widok na lewobrzeżną Warszawę)

W 1835 Rząd Królestwa podjął kolejny plan odbudowy Pragi, choć o wiele skromniejszy niż poprzedni. Znowu cele obronne uniemożliwiły rozwój, tym razem w kierunku północnym, bowiem naprzeciwko zbudowanej w 1831 warszawskiej Cytadeli zlokalizowano po praskiej stronie Fort Śliwickiego (mniej więcej na terenie obecnego Golędzinowa), dla którego należało zabezpieczyć wolne pole ostrzału, które początkowo miało promień 850 m.
 

 
Targowa 44, 1915.
W 1914 wybudowano pod numerem 44 kamienicę dla rodziny Kosanowiczów, później sprzedano ją Kwasieborskim. Pod numerem 42 w latach powojennych wzniesiono blok mieszczący słynny niegdyś bar "Oaza".



Targowa 44, 1968
 

Ul. Targowa 22



ul. Targowa

Skrzyżowanie ul. Targowej i Ząbkowskiej przed 1915
duże zdjęcie: http://roberttosik.pl.tl/Foto-_-du%26%23380%3By-format.htm

Starano się stymulować mieszkańców do odbudowy stosując ulgi podatkowe, wypłacając odszkodowania za zniszczone i przyznając istotne kredyty na budowę nowych domów, jednak pozostała ludność już niezbyt wierzyła w możliwość stabilizacji na tym terenie i obawiając się kolejnych kataklizmów nie kwapiła się do inwestycji. Zezwolono więc na budownictwo drewniane, choć na terenie Warszawy istniał już zakaz budowy takich domów, ale ważniejsze było, aby wogóle na Pradze zaczęto coś budować. Toteż w efekcie powstała całkowicie drewniana zabudowa ulic Ząbkowskiej, Wołowej, Brukowej, Szerokiej i Dębowej (patrz plan z 1852). W dużej części były one budowane w celu wynajmu mieszkań i lokali handlowych, na co było duże zapotrzebowanie, choć głównie mieszkała tu ludność dość uboga. Coraz więcej było ludności żydowskiej (w 1834 r. stanowili już 43% mieszkańców Pragi), dla której w miejscu pierwszej bóżnicy wybudowanej przez Szmula Zbytkowera powstała synagoga w kształcie rotundy, zaprojektowana przez Józefa Lessela, ktora, choć nieco uszkodzona, dotrwała do 1961, kiedy władze poleciły ją zburzyć. Dziś można podziwiać za ogrodzeniem naprzeciwko kina Praha górkę kryjącą jej ruiny, z której na sankach zjeżdżają dzieci z przedszkola zlokalizowanego w dawnym żydowskim domu wychowawczym. Obok, w budynku starej mykwy zainstalowała się niepubliczna szkoła.
 

Na pierwszym planie - wybrzeże praskie, dalej Starówka,
po prawej most Kierbedzia
 

Cerkwia na Pradze

Praga była jak i dawniej przede wszystkim miejscem targowym. Targi  zajmowały całość miejsca pośrodku Targowej i Wołowej, dlatego też do dziś ulica Targowa, poczynając jeszcze od rogatki Grochowskiej jest tak szeroko rozplanowana. Handlowano również wzdłuż obecnej ulicy Jagiellońskiej. Przed rogatkami były place postojowe dla przywożących wozami towary. W 1839 zreorganizowano targowiska, wyznaczając odrębne miejsca do handlu bydłem, końmi, artykułami spożywczymi i starzyzną.

 
Targ na Pradze 1880 - 1905
(w obrębie ulic: Jagiellońska - Floriańska - Solidarności)

Bydło na targi do Pragi pędzono ze wschodu,  nawet z dalekich rejonów Ukrainy. Obrót nim był więc olbrzymi, co wywołało zainteresowanie jego przerobem na miejscu. W 1846 z inicjatywy rządu wybudowano rzeźnię na Pradze, zlokalizowaną blisko Wisły przy ul. Brukowej, w miejscu po zburzonym na początku wieku Skaryszewie. Dziesięć lat później ja rozbudowano i zabezpieczono wałem od wylewów Wisły, które wcześniej powodowały szereg strat. Rzeźnia przetrwała do lat 80-tych XX w., dokuczając bardzo mieszkańcom okolicznych kwartałów, gdyż fetor od niej roznosił się straszny. Została w końcu zrównania z ziemią, a znakomity teren po niej, leżący w sercu Pragi, nad akwenami dawnego Portu Praskiego, dotąd oczekuje na godnego inwestora.
 

Drewniany dworek na rogu Ząbkowskiej i Targowej. Na przełomie  wieków własność Różyckich. Został rozebrany dopiero w latach międzywojennych (obecnie znajduje się w tym miejscu trawnik, w okresie przed świątecznym sprzedawane są tu choinki).

W związku ze zwiększeniem zasięgu dział w roku 1851 esplanadę Fortu Śliwickiego rozszerzono do 1300 m, co spowodowało, że granica zakazu zabudowy wiodła ulicą Zygmuntowską (obecnie Solidarności), fragmentem północnego odcinka Targowej, a następnie ulicą Esplanadową (obecnie 11 Listopada), która została łukowato ukształtowana właśnie jako ograniczenie esplanady. Na przyległych obszarach północnej i środkowej Pragi zezwalano jedynie na drewnianą zabudowę, dlatego jeszcze do niedawna było w rejonie ulic Strzeleckiej, Środkowej, Kowieńskiej i okolicznych wiele domów drewnianych. Chyba już ostatni można zobaczyć obecnie przy ul.Środkowej.

W 1853 rozbudowano kaplicę Loretańską przy ul.Ratuszowej jako praski kościół parafialny.
 

Dworzec Terespolski II połowa XIX w.
(na jego miejscu powstał okropny - Dworzec Wschodni)

Pewne ożywienie na Pradze przyszło dopiero po zniesieniu bariery celnej z Rosją, wprowadzonej w ramach represji po Powstaniu Listopadowym oraz po wybuchu wojny Krymskiej, która spowodowała wzrost handlu ze wschodem, a także po wybudowaniu w latach 1859-1862 kolei na Pradze, jak również w 1864. pierwszego stalowego mostu na Wiśle - mostu Kierbedzia (oficjalnie wówczas Aleksandrowskiego). W 1862 powstała kolej Petersburska, a w 1867 kolej Terespolska. Dworzec pierwszej był zlokalizowany przy ul.Targowej frontem do Wileńskiej, a Dworzec Terespolski mniej więcej w miejscu obecnego Dworca Wschodniego. Ta lokalizacja spowodowała ukształtowanie się ulicy Kijowskiej. W 1865 powstała kolejka konna od Dworca Terespolskiego ulicami Kijowską, Targową obok Dworca Petersburskiego, a dalej częściowo na nasypie ulicą Aleksandrowską w kierunku mostu Kierbedzia, i dalej do Dworca Warszawsko-Wiedeńskiego w lewobrzeżnej Warszawie. 

Most Kierbedzia i widok na Pragę. Widoczna zabudowa ul.Olszowej (zdjęcie ukazujące widoczną panoramę z okresu II Wojny Światowej znajduje się w dziale - 1944 Miasto Feniksa).

Kolejka przewoziła towary i pasażerów i była częścią spójnego systemu transportowego z Rosji i Ukrainy do środkowej Europy.
Zurbanizowano wówczas praski odcinek trasy kolejki wzdłuż ulicy Aleksandrowskiej, wytyczając gwiaździsty plac z pękiem rozchodzących się ulic. Obecnie to Plac Weteranów 1863 i ulice Floriańska, Sierakowskiego, istniejąca jeszcze bezpośrednio po II wojnie światowej Łukasińskiego, którą zagarnął rozszerzający się teren Parku Praskiego (patrz plany z 1935 i 1945) oraz aleja Ogrodowa, która łączy obecnie plac Weteranów z wejściem do ZOO. Po obu stronach alei wytyczono Park Aleksandrowski, który stanowił miejsce niedzielnego wypoczynku mieszkańców Pragi. Wybudowano też wał ziemny wzdłuż Wisły od mostu Kierbedzia wzdłuż ulicy Olszowej. Niestety nie zabezpieczono jeszcze wtedy przed wylewami odcinka Wisły wzdłuż parku, co  w latach 50-tych XX w. spowodowało zalanie większości terenu parku i strach ludności najbliżej położonych osiedli. Na wielkim obszarze leżącym na północ od ul.Ratuszowej Rosjanie urządzili wielki zespół koszar i magazynów wojskowych. Dziś na tych terenach jest ogród zoologiczny i osiedle Praga II, ale w okresie międzywojennym również były one wykorzystywane przez wojsko.
 

 
ul.Aleksandrowska (kolejno: Zygmuntowska, Świerczewskiego, obecnie Solidarności)
- pocz XX w. Widok od strony mostu Kierbedzia, z prawej wieże katedry św.Floriana, po lewej Park Praski.

Władze carskie, po negatywnych doświadczeniach kolejnych powstań, kiedy mieszkańcy Pragi stawali do walki na jej szańcach, starały sie ograniczyć jej rolę jako punktu polskiego oporu. Wybudowano cerkiew dla garnizonu tu zlokalizowanego i pracowników kolei (gł.carskich), która miała im pomóc w zadomowieniu się tutaj. Wprawdzie mieli małą przerwę w zamieszkiwaniu tutaj w okresie międzywojennym, choć bardzo się starali, podchodząc w 1920 r. pod Radzymin, ale ostatni wojskowi rosyjscy opuścili budynek na rogu Targowej i Wileńskiej dopiero na początku lat 90-tych XX w., a remontu zdewastowanego przez nich obiektu, mimo iż sama konstrukcja i ściany są w świetnym stanie, dotąd nikt nie chce sie podjąć. Stoi więc opuszczony. Do końca lat 90-tych i początkach roku 2000 obserwowaliśmy na Pradze kolejną falę rosyjskich obywateli, tym razem jednak przybywających tu z własnej inicjatywy (za lepszym chlebem), głównie w celach handlowych - na bazary (nieistniejący już) Stadion X. oraz Różyckiego. Rosjanie ci nie mieli łatwego "życia" tu, byli dość często nękani przez różne grupy przestępcze (rodzime) oraz napływowe, które podążały za swoimi krajanami.
 

Most Kierbedzia 1904 r. (obecnie most Śląsko-Dąbrowski)

Drugim elementem gry władz carskich były ukłony w kierunku ludności żydowskiej, której powodzenie jednocześnie miało wpływać na osłabienie znaczenia mieszkańców narodowości polskiej. "Taryfa domów miasta Warszawy" z roku 1852 już wtedy wykazuje, że niemal połowa gruntów i budynków na Pradze była wtedy w rękach mieszkańców żydowskich, ale władze chętnie widziały przejęcie przez nich dalszych obiektów, aby rugować ludność polską lub chociaż spychać ją do roli wyłącznie proletariatu, zależnego od rosyjskich wojskowych i urzędników oraz żydowskich właścicieli czynszówek, fabrykantów i sklepikarzy. Taka sytuacja miała oduczyć Polaków postaw patriotycznych - nie oduczyła.
 

  

Dworzec Petersburski przed 1915

Dotychczasowe tereny cyrkułu, ograniczone wałami z 1770 r. przestały wystarczać do pomieszczenia ludności, w związku z czym powstał plan wytyczenia Nowej Pragi na terenach leżących za wałami, po pólnocnej stronie trasy kolei Petersburskiej. Właścicielem tych gruntów był Ksawery Konopacki, który dążył do ich rozparcelowania i zabudowy. Projekt został zatwierdzony przez miasto w 1865 roku. Pierwotnie Nowa Praga obejmowała obszar między ulicami Wileńską, Konopacką (nazwa od nazwiska właściciela), 11 Listopada i Kowieńską, a później rozszerzono ją do Szwedzkiej. Z powodu nadal utrzymującego się zakazu stawiania na tym terenie budynków murowanych cała dzielnica powstała jako zespół drewnianych budynków parterowych lub najwyżej jednopiętrowych. W 1889 roku Nowa Praga oraz Szmulki i Kamionek zostały włączone administracyjnie do miasta. Grochów, Targówek i Bródno nadal pozostawały wsiami.

 

Dworzec Petersburski

Powstały pierwsze placówki kulturalne. Najpierw teatrzyki ogródkowe, np. przy ul.Olszowej obok mostu Kierbedzia działał od 1869 r. teatrzyk "Dolina Praska", przemianowany później na "Antokol", a na Nowej Pradze od 1870 "Pod Dębem".

W 1915 roku Dworzec Petersburski został spalony przez wycofujące się z Pragi wojska rosyjskie. Ocalały tylko parowozownia i pomieszczenia warsztatowe. Po 1918 roku został przemianowany na Dworzec Wileński i przesunięty w kierunku ulicy Białostockiej.

Spalone budynki zapewne nadawały się do odbudowy jednak ostatecznie wyburzono je wznosząc w tym miejscu w latach 1927-1928 gmach Dyrekcji Polskich Kolei Państwowych. W latach 2009-2010 mimo protestów mieszkańców oraz wpisaniu do rejestru zabytków została zburzona przez dewelopera - firmę Budrem zabytkowa parowozownia dawnego Dworca Petersburskiego. Obecnie opracowywany jest projekt odtworzenia zabudowań.

 

 
Dworzec Wileński początek XX w.

* * *

W okresie międzywojennym i podczs II wojny światowej – mój pradziadek był zawiadowcą (bądź zastępcą zawiadowcy) na Dworcu Wileńskim – został zamordowany przez Niemców. Ukrył transport broni, który miał być wykorzystany w Powstaniu Warszawskim. Niemcy odkryli ten fakt, co skutkowało później jego śmiercią. Został wywieziony do obozu Neuengamme w Hamburgu (bądź do jednego z podobozów).

Obecnie sprawdzam ten wątek, bowiem wg relacji mojej ciotki (mieszkającej od lat 50-tych XX w. w USA), pradziadek znalazł się na jednym z okretów: SS Cap Arcona bądź SS Thielbeck – które zostały zatopione na Bałtyku 3 maja 1945 wraz z więźniami – była to największa katastrofa morska, zginęło ok. 7 tys. ludzi.

Z materiałów, które udało mi się znaleźć - gł. w necie, ale również z informacji od: Archiv - KZ-Gedenkstätte Neuengamme oraz Internationaler Suchdienst (ITS) rysuje się tragiczny los pradziadka.

Jednym z najtragiczniejszych wydarzeń II wojny świato­wej w rejonie Bałtyku było storpedowanie tuż przed samym końcem wojny, 3 maja 1945 dwóch statków, na których znajdowali się więźniowie m.in. obozu Neuengamme, spędzeni uprzednio do Lu­beki – ci, którzy cudem przeżyli tzw. marsze śmierci (zgod­nie z rozkazem Himmlera z 14 kwietnia 1945 żaden więzień obozu koncentracyjnego nie mógł żywy dostać się w ręce wroga). W sytuacji, kiedy dowództwo niemieckiej marynarki miało świadomość, że Hitler popełnił samobój­stwo i że wynik wojny jest przesądzony, a oddziały alianckie bez walki zajęły Lubekę – Niemcy wypełniali do końca i ten okrutny rozkaz. Wycieńczonych, skrajnie wyniszczonych więźniów nie pozostawiono w spokoju, załadowano ich na trzy zacumowane w zatoce statki - „Cap Arcona", „Thielbeck" oraz „Athen" i wysłano na otwarte morze. O za­miarach, jakie Niemcy żywili w stosunku do więźniów, świadczy fakt, iż przed wypłynięciem tych statków usunięto z nich cały sprzęt ratunkowy. Lotnicy alianccy sądząc, iż na jednostkach znajdują się uciekający żołnierze Wehrmach­tu, zbombardowali i zatopili dwa statki; „Cap Arconę" i „Thielbecka". Ocalała „Athen", która jeszcze nie wyruszyła tak daleko w morze. Ta tragiczna pomyłka kosztowała życie 7 tysięcy więźniów wielu narodowości, w tym licznych Polaków. Więźniowie zginęli więc z rąk wyzwolicieli. Jednak nie ulega wątpliwości, że bezpośrednia wina leży po stronie Niemców. Brytyjczycy popełnili straszliwą pomyłkę, wynikającą z ich nieświadomości. Niem­cy - wypełniając do końca nieludzkie rozkazy - skazali więźniów obozów na pewną śmierć.

Jak to się stało, że pradziadek znalazł się na jednym z tych okrętów... tego niestety jeszcze nie udało mi się ustalić. Prawdopodobnie w związku z wywózką na roboty do Hamburga (znalazł się w ww. obozie, bądź w jednym z podobozów - pod konic wojny więźniowie obozu zostali załadowani na okręty - które zostały zatopione).

Faktem jest, że do obozu koncentracyjnego w Neuengamme, wywieziono ok. 6 tys. Polaków uczestników powstania warszawskiego w 1944. Polaków wywożono tam również w trakcie trwania walk.

W 1999 w Neuengamme (obecnie dzielnica Hamburga) odsłoniety został pomnik "Polaków Deportowanych z Powstania Warszawskiego".

Co do okoliczności tego wydarzenia mam niewiele informacji, jest to związane z faktem, iż seniorzy familii Tosików zmarli w bardzo młodym wieku (również mój ojciec) - więc przekazów, co do przeszłości rodziny jest bardzo mało. Faktem jest, że przynajmniej od 5-ciu pokoleń Tosikowie żyją i związani są z warszawską Pragą.

Pradziadek pracował na Dworcu Wileńskim, dziadek w Wytwórni Wódek na Ząbkowskiej, rodzina ze strony prababci posiadała "budę" na Różyckim. Familia Tosików zamieszkiwała w kamienicy przy Brzeskiej 17, część rodziny na Marysinie Wawerskim, Targówku, i dawnej Petersburskiej. [nazwiska powiązane: Kowalski (babcia z domu), Kurek (prababcia z domu)].

Brat pradziadka Jan Tosik walczył w wojnie polsko – bolszewickiej 1919-1920 (zmarł w szpitalu Ujazdowskim, miał 20 lat. Jego grób znajduje się na Powązkach).

Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854 ułożony pod kierunkiem Zarządu Policyi Warszawa 1854. Dom numer 706 (cyrkuł 6): ul. Leszno, Pałac Urząd Kon. M. Warszawy:
Tosik    Marcin  #stangret                #6         #Leszno #706   #Pałac  #Urząd Kon. M. WAW 
                          źródło utrzymania  cyrkuł    ulica       dom     typ       właściciel
________________________________________

© 2002-2012 Dr Minakowski Publikacje Elektroniczne 

http://www.przodkowie.com/warszawa/index.php?nazw=Tosik&view=item

* * *

C.D.
W 1875 roku wybudowano trase kolejową z Lublina do Mławy, która przebiegała przez Pragę i odcięła nasypami Targówek i Bródno od centrum Pragi. Później zbudowano tory obwodowe przebiegające po stronie warszawskiej bezpośrednio po południowej stronie Cytadeli i most kolejowy przez Wisłę oraz stację Warszawa Nadwiślańska (dziś Warszawa Praga), dzięki czemu z jednej strony system dworców i torów po praskiej stronie został połączony z infrastrukturą kolejową po lewej stronie Wisły, ale jednocześnie centrum Pragi zostało okolone nasypami, tworząc wydzielony obszar. Na razie pozostała jeszcze otwarta strona południowa, ale tylko do czasu zbudowania linii średnicowej w okresie międzywojennym, kiedy to centrum Pragi zostało całkowicie zamknięte nasypami kolejowymi. Oczywiście nie zamknięte dosłownie, bo były przejazdy ze szlabanami.i stopniowo budowane wiadukty. Szlaban na ul.Radzymińskiej istniał jednak jeszcze w latach 60-tych XX wieku, a do obecnego XXI wieku pozostały przejazdy ze szlabanami wzdłuż trasy kolei z Dworca Wileńskiego, które są zmorą kierowców przejeżdżających z północnej części Targówka do południowej lub na Szmulki.
 

ul. Jagiellońska 17 - Gmach Zakładu dla Wdów po Poległych Żołnierzach.
Budynek powstał w latach 1896 - 1900 u zbiegu dzisiejszych ulic Floriańskiej i Jagiellońskiej. Inicjatorem budowy był praski komitet Rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Na pierwszym piętrze mieściła się prawosławna kaplica pw. Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych, toteż narożnik budynku ozdobiła kopuła zwieńczona prawosławnym krzyżem. Po 1924 r. w budynku mieściło się Schronisko dla Weteranów Powstania 1863 r. oraz dobroczynny Zakład św. Teresy, obecnie Kuria Warszawsko Praska.

Róg dawnej Szerokiej i Jagiellońskiej (budynek obecnego przedszkola) po prawej Synagoga Praska.

Powstanie obwodnicy z mostem kolejowym pozbawiło sensu przewóz towarów kolejką konną, w związku z czym zamieniono ją na znacznie wygodniejszy tramwaj konny, przewożący wyłącznie pasażerów.

Bogata sieć kolejowa spowodowała rozwój inwestycji przemysłowych, z których największą z niemal 1000-osobową załogą, była uruchomiona w 1879 r. przez kapitał związany z Lilpopem stalownia, zarządzana przez Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Stali, która dała nazwę ulicom Stalowej i Szwedzkiej. Zlokalizowana była w kwartale dzisiejszych ulic Stalowej, Szwedzkiej, Solidarności i Plantowej (a raczej nasypu kolejowego), zapewne w miejscu, gdzie dziś stoi supermarket Hit. Powoli charakter Pragi zmieniał się z czysto handlowego na handlowo-robotniczy. Do wybuchu I wojny światowej powstały też: fabryka naczyń emaliowanych "Labor" na Ząbkowskiej,  fabryka lamp Towarzystawa Akcyjnego Brener B-cia, H.Schneider i R. Ditmar, zakład chemiczny Towarzystwa Akcyjnego Praga przy Szwedzkiej oraz fabryka guzików metalowych Braci Singer przy ul.Esplanadowej (11 Listopada). Na Ząbkowskiej funkcjonowała fabryka wódek Monopolu Spirytusowego. Przy Aleksandryjskiej 4 powstał zakład produkcji pomp "Brandel i Cz.Witoszyński - Towarzystwo Komandytowe", którego spadkobiercą była znana fabryka Pomp Twardowskiego, przeniesiona na Grochowską. W 1902 została założona fabryka maszyn L.Nowiński, która w 1924 r. przekształciła się w fabrykę "Avia".

 

Barykada przy Szpitalu Praskim - wrzesień 1939

 

Szpital Praski

W 1900 r. powstał na Pradze Ludowy teatr Letni, a w 1903 na terenie Parku Praskiego od strony ul.Zygmuntowskiej zbudowano stały teatr całosezonowy nazwany Teatrem Ludowym, ponieważ założyło go Kuratorium Trzeźwości w ramach działalności statutowej dla ludności robotniczej. Funkcjonował on tylko dwa lata.

Targowa widok na CDOKP i dw. Wileński

W latach 1888-1904 trwała budowa neogotyckiego kościoła św. Michała Archanioła i św. Floriana, który powstał dzięki fundacji, której podporą była hrabina Augustyna Potocka.

 

 Ul. Wileńska skrzyżowanie z Targową - pocz. XX w.

Dość ciekawy był udział praskich robotników w wypadkach 1905 roku. Otóż poza drobniejszymi wystąpieniami zawieszanymi po uzyskaniu niewielkich korzyści płacowych oraz kilkoma przypadkami wandalizmu, jak np. zniszczenia przewodów telegraficznych, pobicia Bogu ducha winnych urzędników kantoru itp., jednym z największych wystąpień był pierwszomajowy atak 3-tysięcznego tłumu na skład monopolowy na ul.Ząbkowskiej. Oczywiście zgodnie z konwencją całości tego opracowania zajmujemy się tylko zdarzeniami na terenie centralnej Pragi, więc nie odnotowujemy poważniejszego zaangazowania w zakładach okalających Pragę, ale pozostających poza jej granicami. Również jeden z głównych bohaterów polskiego roku 1905, Stefan Okrzeja, który został uhonorowany ulicą w centrum Pragi (dzięki czemu zniknęła jej historyczna nazwa Brukowa), choc mieszkał na ul.Targowej, to główne swoje czyny realizował poza Pragą - w 1904 był chorążym demonstracji na pl.Grzybowskim, a słynną bombę wrzucił do kancelarii cyrkułu policyjnego na Bródnie.

Targowa widok na Cerkwie

W roku 1910 uchylono zakaz budowania trwałych budynków w północnej części Pragi i w efekcie z okresu drugiej dekady XX wieku pochodzi większość obecnej murowanej zabudowy ulic w rejonie zamkniętym Wileńską, Targową, 11 Listopada i Szwedzką. W roku 1914 został oddany do użytku most Poniatowskiego.

ul. Szeroka - szkoły podstawowe nr 49 i 51 im. ks. bis. Wł. Bandurskiego
 

Wybuch wojny w 1914 roku spowodował w najbliższych latach szereg dotkliwych zniszczeń. Najpierw Rosjanie ewakuowali fabryki na wschód, wywożąc maszyny oraz załogi, a potem, pod okupacją niemiecką, nastąpiły dewastacje i wywózki w przeciwnym kierunku, co cofnęło poziom uprzemysłowienia w momencie odzyskania niepodległości o 50 lat w tył, jednak mimo tak dotkliwych strat przemysł praski zaczął się w okresie międzywojennym szybko rozwijać i powstało.tu szereg fabryk, które wkrótce zdobyły znaczną renomę. Przy ul. Ratuszowej powstała Państwowa Wytwórnia Łączności, która weszła później w skład Państwowych Zakładów Tele- i Radiotechnicznych. Obecnie mieści się tu Instytut Łączności. Z powodu słabszej koniuktury na polskie technologie wynajmuje część pomieszczeń innym firmom i obecnie reprezentacyjna część budynku jest zajmowana przez jedną z licznych w ostatnich czasach prywatnych uczelni. Niestety bryła stylowego budynku została zeszpecona tandetną nadbudową, która powinna zostać przeznaczona do rozbiórki w ramach rekonstrukcji Pragi. Poza zakładami zlokaliowanymi na terenie samej Pragi właściwej, zatrudnienie mieszkańcom dało szereg zakładów zlokalizowanych na Kamionku i dotychczas niezagospodarownych terenach na zapleczu Dworca Wschodniego, który to obszar stał się olbrzymim zagłębiem przemysłowym.

Praga most Kierbedzia

W 1916 r. przyłączono dotąd pozostające poza administracją warszawską: część Bródna, Gocław, Grochów, Pelcowiznę i Targówek. Druga część Bródna i Zacisze zostały przyłączone dopiero w 1965 r.

Most Kierbedzia (wysadzony przez wycofujących się Rosjan) 1915 r.

W roku 1919 funkcję kościoła parafialnego dla Pragi przejął kościół św. Michała Archanioła i św. Floriana, a w roku 1921 kościół Matki Boskiej Loretańskiej wraz z całą posesją został przekazany Towarzystwu Pomocy dla duchownych. Funkcje kościoła parafialnego zostały mu przywrócowne w 1941 r., ale już dla nowej, odrębnej parafii, wydzielonej z dotychczasowej parafii praskiej.

Ząbkowska 1918 r.

W okresie międzywojennym powstała modna dzielnica willowa na terenie Saskiej Kępy, odmienna charakterem od reszty Pragi, ponieważ zamieszkiwały ją wyłącznie warstwy bogate. Dziś już straciła taki charakter, stanowiąc raczej zespół pamiątek dawnej świetności, a obecni bogacze budują swoje rezydencje w zupełnie innych rejonach. Jednak nadal ma specyficzny charakter, w związku z czym dobrze się tam czuje kilka mniejszych ambasad i rezydencji obcokrajowców. Dawniej niewiele się działo na Saskiej Kępie, która początkowo była dużą łachą, wyspą na Wiśle. Znaczna część terenu była podmokła w związku z czym nie przyciągała intensywniejszej zabudowy. Na przełomie wieków XVII i XVIII była posiadłością syna Jana III Sobieskiego, który miał tam dworek. Później została wydzierżawiona przez Augusta III Sasa, który na miejscu dworku zbudował letni pałacyk. Od tego czasu właśnie była nazwana Saską. Na planie z roku 1852 widać, że prowadził na nią mostek z ul.Moskiewskiej (późniejszej Zamojskiego), a wiodła do niego ulica Kępna, której położenie było wówczas inne niż obecnie. Na przełomie wieków Saska Kępa była modnym terenem rekreacyjnym, gdzie Warszawiacy często przypływali łódkami, by atmosferze relaksu raczyć się posiłkami i trunkami, których serwowaniem trudniło się wielu jej mieszkańców. Intensywna zabudowa tego terenu została umożliwona dzięki jego osuszeniu przy okazji budowy mostu Poniatowskiego.

Zajezdnia tramwajowa ul. Kawęczyńska (strajk pracowników) 1937 r.

W 1928 roku na terenie wzdłuż Wisły od ul.Ratuszowej niemal do mostu kolejowego otwarto ogród zoologiczny. Jego teren został po II wojnie światowej poszerzony o teren po zachodniej stronie ul.Jagiellońskiej, będący dawniej we władaniu wojska. Niemniej po wojsku została pamiątka - dawna brama w ogrodzeniu na wysokości pl.Hallera. W 1931 roku przeniesiono z ul.Szpitalnej na Pragę fabrykę E.Wedla i zlokalizowano przy Zamojskiego, nad Jeziorkiem Kamionkowskim. 2 października 1933 r. oddano do użytku linię średnicową, łączącą dworce Warszawa Wschodnia i Warszawa Śródmieście. Tym samym został całkowicie oddzielony akwen Jeziorka Kamionkowskiego od akwenu Portu Praskiego, ponieważ łączący je fragment kompleksu wodnego po dawnej odnodze Wisły opływającej Kępę został zasypany.
 

Katedra św. Floriana

W okresie międzywojennym były na Pradze cztery kina: "Era" przy ul.Inżynierskiej 4 (po II wojnie teatr, a potem kino "Syrena", obecnie studio telewizyjne), "Oko Praskie" przy Zygmuntowskiej 10 (obecna Solidarności - musiało to byc w miejscu, w którym obecnie brak domów, pomiędzy Floriańska a Jagiellońską), kinoteatr "Popularny" przy Zamojskiego 20 (obecnie teatr) oraz "Praga" przy Targowej 71. Jeszcze chyba w latach 80-tych na nieodnawianym froncie tego ostatniego budynku mozna było odczytać ślad po literach szyldu kina. W latach 60-tych XX w. kin było pięć, a obecnie zostało tylko jedno. Z polecanych lokali gastronomicznych znajdowała się przed II wojną przy Targowej 68 renomowana restauracja "Wileńska". Natomiast przy Targowej 25 mieścił się wysokiej klasy hotel "Nowoczesny". Przy ul.11 Listopada 15 stacjonował 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej. Teren ten do dziś jest użytkowany przez wojsko. Na Targowej wybudowano reprezentacyjny gmach Dyrekcji Kolei, a po drugiej stronie Dworca Wileńskiego olbrzymi kompleks mieszkalny dla pracowników kolei.

Park Praski (widok na Katedrę św. Floriana)

II Wojnę Światową zabudowa Pragi przetrwała w miarę w dobrej kondycji. W synagodze przy ul.Szerokiej (obednie Kłopotowskiego) Niemcy zlokalizowali odwszalnię. Walki o wyzwolenie Pragi trwały od lipca do paździenika 1944 r.i wtedy powstała większość zniszczeń, zwłaszcza spowodowana bombardowaniami pozycji niemieckich przez lotnictwo radzieckie. Najbardziej ucierpiała katedra św.Floriana, ale równiez zostało zniszczonych szereg budynków mieszkalnych. Oznaczone są one kolorem brązowym na planie z 1945 r. Mimo to i mimo utraty w czasie wojny i okupacji połowy mieszkańców, zwłaszcza mężczyzn w wieku produkcyjnym wywiezionych na roboty do Rzeszy, Praga była w stanie stosunkowo niezłym i w związku z tym w budynku Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul.Targowej zlokalizowano władze miasta - Radę Narodową m.st. Warszawy i Zarząd Miejski, który później przeniosiono na Otwocką 3.
  

 
Katedra św. Floriana - rok 1944

Zniszczone zostały wszystkie mosty na Wiśle, w związku z czym po wyzwoleniu w styczniu 1945 r. lewobrzeżnej Warszawy początkowo komunikacja między brzegami odbywała się wyłącznie łodziami. Szybko jednak, bo już w marcu 1945 r. obok zniszczonego mostu Poniatowskiego uruchomiono most pontonowy, a wkrótce powstał kolejny most, wysokowodny. Pierwszym stałym mostem drogowym odbudowanym po wojnie był most Poniatowskiego, oddany do użytku 21 lipca 1946 r. Trzy lata później oddano do użytku Trasę W-Z z mostem Śląsko-Dąbrowskim, postawionym w miejscu dawnego mostu Kierbedzia, jednak ze znacznie wygodniejszym rozwiązaniem dojazdu do mostu od strony lewobrzeżnej Warszawy, dzięki przekopaniu tunelu pod zabudową Krakowskiego Przedmieścia i Miodowej. Z dawnego mostu Kierbedzia trzeba było mozolnie wdrapywać się na skarpę Nowym Zjazdem, prowadzącym na Plac Zamkowy, a dopiero stamtąd kierować się do pożądanego rejonu miasta.
 

 
Oddana w 1949 r. Trasa W-Z (Al. Solidarności).
Widok z Pl.Weteranów 1863 w kierunku Targowej.

Problemem było zagospodarowanie terenu pomiędzy linią średnicową, Saską Kępą a Parkiem Paderewskiego, gdyż po wojnie służył on za wysypisko gruzu ze zburzonego Getta. W końcu postanowiono na gruz nasypać jeszcze ziemi, a potem na tym wszystkim postawić Stadion Dziesięciolecia, co stało się ciałem 22 lipca 1955 r. Niestety w ciągu szeregu lat okazało się, że gruz się zapada, w związku z czym nie jest łatwe utrzymanie równej murawy i bieżni. Stracił więc stadion możliwość pełnienia swojej podstawowej funkcji. Odbyło się tam jeszcze kilka masowych imprez muzycznych i meetingów politycznych, ze słynnym poparciem w 1976 r. dla podwyżek cen wprowadzonych przez Gierka i Jaroszewicza, kiedy się załamały ich założenia budżetowe. Natomiast od dawna już pełni on funkcje największego targowiska w tej części Europy, opanowanego głównie przez sprzedawców z róznych rejonów bliższej i dalszej Azji. Docelowo prawdopodobnie zostanie rozebrany.
 

 

 

Dom Towarowy "Pedet" na Pradze (obecnie Urząd Skarbowy) i kino Praha (już nie istniejące, wybudowano nowy obiekt - Nowe Kino Praha)
ul.Jagiellońska/Okrzei, lata 60-te XX w





















Kino Praha 1968

Od roku 1949 przystąpiono do budowy nowych osiedli na Pradze. Pierwsze powstało Osiedle Praga I o interesującej architekturze, w kwartale ulic Targowa, Ratuszowa, Jagiellońska (wówczas ten odcinek nazwany został Stalingradzką) i Cyryla i Metodego. Kolejno, w latach pięćdziesiątych XX w. zbudowano mocno przyciężkawe Osiedle Praga II na dawnych terenach wojskowych. Przez lata zrosło się ono jednak z Pragą, optycznie jego skala przestała już być tak przytłaczająca, w czym duża rolę gra zieleń jaka wyrosła przez te lata od wybudowania osiedla. Ostatnim było osiedle Praga III na terenach po wojskowej bocznicy kolejowej, ukończone w 1966 r.. W tym okresie wybudowano także trasę Starzyńskiego z mostem i rondem, przebudowano Rondo Waszyngtona i skrzyżowanie Targowa-Świerczewskiego (obecnie Solidarności). Interesujące powojenne budynki użyteczności publicznej to dom towarowy (obecnie Rainbow Center), kino Praha przy ul.Jagiellońskiej oraz poczta wraz budynkiem dla pracowników róg Targowej Solidarności. Niezbyt udanie z perspektywy lat wygląda Dworzec Wschodni, ale był czas, kiedy był on najnowocześniejszym dworcem Warszawy i dumą Pragi, choć przez lata obsługa nie mogła sobie dać rady z chmarami gołębi, które się zadomowiły pod stropem głównej hali i nieczynnej juz dzisiaj restauracji dworcowej, nie szanującymi nakryć głowy ni fryzur pasażerów. Dzisiaj są inne plagi, powodujące, że przebywanie na jego terenie nie jest miłym doświadczeniem.
 

Pomnik Braterstwa Broni lata 50-te. 
(potocz. czterech śpiących trzech walczacych)

Ważnym elementem, który z biegiem czasu stał się jednym z punktów charakteryzujących Pragę, jest wzniesiony po II wojnie światowej pomnik Braterstwa Broni, popularnie zwany "śpiącymi", które to określenie oddaje postawę posągów czterech żołnierzy na narożnych podestach pomnika, stojących z pochylonymi głowami, jakby zadrzemali na warcie. Na początku lat 90-tych było wiele głosów, żeby go zlikwidować, jak wiele innych pomników gloryfikujących wyższość narodu radzieckiego i jego dokonania, niemniej sytuacja się wyciszyła, bo mimo dyskusyjnej treści merytorycznej, pomnik zrósł się z Pragą i pozbawienie jej tej ozdoby mogłoby ogołocić wygląd jej głównej ulicy. Uważam jednak, że pomnik powinien zostać przeniesiony w inne miejsce, np. do Parku Praskiego czy w jego okolice. Usunięcie pomnika umożliwiłoby przebudowę ulicy Targowej, a w szczególności przystanków tramwajowych. W zw. z budowa 2 nitki metra i stacją - Dworzec Wileński/Plac Wileński prawdopodobieństwo przeniesienia pomnika jest dość wysokie. Chodź w tej sprawie jest pomysł radnych Pragi, aby zorganizować referendum i zapytać Prażan, co zrobić z pomnikiem.

 

Synagoga Praska okres międzywojenny
(róg Szerokiej i Jagiellońskiej)

 
Synagoga Praska, widok od ul. Kłopotowskiego (dawniej Szerokiej).



 
 

Synagoga (obecnie Kłopotowskiego/Jagiellońskiej) 
Przetrwała wojnę, zburzona została w 1961 r. (obecnie znajduje się na terenie przedszkola, usypano na jej gruzach górkę)

Lata 60-te przyniosły jednak kilka koszmarnych rozwiązań, które należałoby traktować jako kolejny kataklizm, który nawiedził Pragę. To realizowane w koncu lat 60-tych osiedle w rejonie Szmulowizny, z powstawianymi bez ładu i składu w wolne miejsca po wyburzeniach wysokimi budynkami mieszkalnymi, ani pasującymi do okolicznej historycznej zabudowy, ani trzymającymi się tradycyjnego układu urbanistycznego. Sa one powstawiane wyraźnie wbrew temu układowi, jakby na złość. Zostały nimi w wielu miejscach poprzecinane ulice, w związku z czym jazda samochodem w ich okolicach przypomina slalom z niewiadomym efektem końcowym. Drugie takie kukułcze jajo to zbudowane w latach 1964-1967 osiedle Panieńska. Znowu wysoka wielka płyta, "nakupkana" na najcenniejszych terenach przy wybrzeżu, gdzie powinny stać ambitne apartamentowce, gdyż widok na Wisłę, a z wyższych pięter równiez na Stare Miasto ściągnąłby tu wielu ceniących piękne lokalizacje. Mam jednak nadzieję, że sypiące się i przemarzające wieżowce ktoś wykupi, aby je zburzyć i lepiej wykorzystać ten cenny teren. Powinno się także odbudować zniszczony w czasie wojny fragment ulicy Olszowej, z którego został obecnie ostatni budynek, gdyz może to być miejsce o niepospolitym uroku. Dobrym początkiem do stworzenia ekskluzywnego osiedla jest rezydencja Canaletto róg ulic.Panieńskiej i Olszowej oraz zgrabny szkalny wieżowiec przytulony do starej zabudowy w rożku ulic Panieńskiej i Okrzei.
 

Praga - most Kierbedzia

Cieszą za to, mimo iż jeszcze skromne, ale istotne dokonania z ostatnich lat, dążace do renowacji najcenniejszej XIX-wiecznej zabudowy rejonu ul.Ząbkowskiej, wraz z interesującą zabudową dalszej jej części, uwzględniające wbudowanie w nowe obiekty frontów niektórych starych kamieniczek. Świadczą o tym, że myśli władz dzielnicy biegną juz we właściwym kierunku, nadania Pradze szlifu starej, szacownej dzielnicy, w której kawiarenkach i ogródkach, a także antykwariatach i galeriach, jak w wielu XIX-wiecznych enklawach innych stolic europejskich, miło jest spędzac czas wolny. Wyraźnie jednak zapomniano o uliczce Małej o bardzo specyficznym charakterze, która juz nieraz przyciągała reżyserów filmowych, stając się żywym atelier do kręcenia filmów z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Ostatnim nagrywanym tam filmem był słynny "Pianista" Polańskiego. Otóż architekt dzielnicowy pozwolił na wybudowanie na jej początku, na drugim placu od ul.Inżynierskiej nowoczesnego buynku mieszkalnego, podczas gdy powinno się chronić unikalny charakter uliczki i wręcz utworzyć tam rodzaj skansenu miejskiego, odbudowując brakujące budynki dawnej zabudowy i lokalizując kawiarenki urządzone w XIX-wiecznym stylu, antykwariaty i inne stylowe atrakcje.

Wielka szkoda, że mimo wcześniejszych szumnych zapowiedzi, po wybudowaniu mostu Świętokrzyskiego nie przystąpiono do zagospodarowania terenów Portu Praskiego wraz z placem po rzeźni praskiej. Miało tu być wspaniałe, na miarę europejska centrum biurowo-handlowe, które w założeniach miało przesunąc punkt ciężkości miasta na prawą stronę, stając się jednocześnie olbrzymią szansą dla restrukturyzacji i rozwoju przyległych terenów Starej Pragi. Niestety zła kondycja pierwotnego inwestora, firmy Elektrim, stanęła temu na przeszkodzie i przyszłość terenu jest na razie niewiadoma.




 

TERENY WYSTAWOWE NA PRADZE - niezrealizowany plan prezydenta Stefana Starzyńskiego

Tereny wystawowe na Pradze to niezrealizowany plan prezydenta Starzyńskiego, jednak pomimo upływu czasu jest to bardzo aktualny temat. W związku z UEFA Euro 2012 powstaje w Warszawie Stadion Narodowy,  a Urząd Miasta rozstrzygnął konkurs na zagospodarowanie lewego brzegu Wisły. Wszystkie te miejsca łączy wspaniała idea zorganizowania w stolicy Wystawy Światowej w 1943 lub 1948, na terenie dzisiejszego Narodowego Centrum Sportu. Warto przyjrzeć się tym wspaniałym planom, które miały "odwrócić Warszawę frontem do Wisły" - jak głosi znane hasło prezydenta Stefana Starzyńskiego, które próbują zrealizować dzisiejsze władze, tylko, że dopiero po 70 latach... a może nareszcie!

Powyższa ilustracja to niezwykle ciekawy projekt Juliusza Nagórskiego z 1934, którym zajęła się Rada Grodzka Bloku Bezpartyjnego w ramach kampanii wyborczej do samorządu Warszawy w końcu kwietnia 1934. Przewodniczącym Rady był wówczas przyszły prezydent miasta Stefan Starzyński, którego do projektu przekonali architekci: Adolf Dygat i Czesław Przybylski. Zasugerowali, że należy powiązać planowaną Wystawę Światową z modernizacją Śródmieścia i Pragi. Projekt wybitnego architekta, za jakiego uchodził Nagórski (był autorem m.in. pierwotnego projektu Biblioteki Ordynacji Krasińskich 1902, wnętrz i być może fasady Hotelu Polonia 1910-1913 oraz domu dochodowego i cukierni Lardellego na Polnej, łączył wykorzystanie nowo zbudowanej linii średnicowej, niewykorzystanych terenów na Pradze w granicach al. Zielenieckiej, al. Poniatowskiego, czyli dzisiejszej Waszyngtona, wspomnianej "średnicówki" i nabrzeży Wisły. Architekt zaplanował budowę osobowego dworca na linii średnicowej, maksymalne wykorzystanie nabrzeży Wisły, rozmieszczenie pawilonów wystawowych nie tylko po praskiej stronie, lecz również na Wybrzeżu Kościuszkowskim (ok. 14 hektarów od Zamku aż do ul. Dobrej), myślano także o pływających wyspach na potrzeby wystawy i wykorzystaniu części Portu Praskiego. Poniżej plan projektu Nagórskiego z 1934.

 

Na mapie widoczny jest także planowany most im. Marszałka J.Piłsudskiego na Karowej, którego budowa miała się rozpocząć w 1941. Projekt trasy wyłoniono w konkursie - miał to być dwupoziomowy most z prostym wiaduktem na Powiślu i wydrążonym w skarpie tunelem, ciągnącym się aż do placu Żelaznej Bramy. W związku z budową przeprawy planowano niestety rozebranie pięknego wiaduktu na Karowej z początku XX w. Niewątpliwie planowany most ułatwiłby dojazd do Terenów Wystawowych. Warto zwrócić uwagę na zaplanowany przez Nagórskiego wieżowiec na dzisiejszym rondzie Waszyngtona - Wieża Niepodległości mierząca 200 m miała być także wieżą radiową. Jej charakterystyczna sylwetka (podobna do Pałacu Kultury i Nauki) widoczna jest na pierwszej ilustracji oraz na makiecie wystawy "Warszawa Przyszłości" na poniższym zdjęciu, gdzie prezydent Starzyński objaśnia projekt prezydentowi RP Ignacemu Mościckiemu (Muzeum Narodowe III-IV 1936).

 

Należy podkreślić, że projekt Terenów Wystawowych na Pradze to nie tylko pawilony wystawowe, lecz także monumentalne gmachy (dobrze widoczne na ilustracji) m.in. Pałac Sztuki, Muzeum Przemysłu i Techniki. Cały teren wystawy miał być podzielony tematycznie, np. od strony Portu Praskiego przewidziano przemysł ciężki, lotniczy i samochodowy, natomiast skarpa u podnóża Zamku i Park Praski zamierzano wykorzystać na cele rozrywkowo-rekreacyjne. Nagórski zaplanował również budowę grupy hoteli po stronie lewobrzeżnej oraz tanią komunikację motorową na Wiśle, która połączyłaby oba brzegi. Władze miasta z prezydentem Starzyńskim były zafascynowane projektem. Sam Nagórski na łamach gazet apelował: "Przez Wystawę do budowy Stolicy". W odczycie wygłoszonym 10 kwietnia 1938 Stefan Starzyński stwierdził, że Powszechna Wystawa Krajowa z okazji 25-lecia odzyskania niepodległości w 1944 będzie trzecim po Dzielnicy Marszałka i Stadionie Olimpijskim na Siekierkach impulsem rozwoju stolicy. PWK pokrywała się idealnie z obszarem planowanym pod Wystawę Światową i miała być tymczasowa, poniżej projekt PWK z 1938 (widoczny planowany most na Karowej - pierwszy od lewej).

 

Pod koniec lat '30 zaczęły nabierać tempa prace w rejonie planowanej inwestycji - zasypano kanał łączący Port Praski z jeziorkiem Kamionkowskim oraz rozpoczęto poszerzanie al. Zielenieckiej. Sprawa Muzeum Techniki i Przemysłu była bardzo zaawansowana. 25 listopada 1938 rząd uchwałą Rady Ministrów powołał komitet organizacyjny pod przewodnictwem prezydenta m.st. Warszawy Stefana Starzyńskiego. W ostatnim sprawozdaniu przed wybuchem wojny Stefan Starzyński stwierdza: "Niewątpliwie do Wystawy będzie musiała być w pewnej mierze dostosowana hierarchia zaspokajania potrzeb inwestycyjnych w najbliższej przyszłości (...) Powierzenie urządzeniu Wystawy Warszawie, stolicy kraju, ma ogromne i symboliczne znaczenie dla całego Państwa. Geografia Warszawy, położenie w centrum kraju na przecięciu szlaków komunikacyjnych, predestynuje Warszawę do tej roli, a do tego trzeba dodać, że jadące na Wystawę liczne rzesze Polaków z kraju i zagranicy będą gośćmi Stolicy Państwa, zapoznając się z nią często po raz pierwszy w życiu. Dla wychowania obywatelskiego, dla młodzieży odległych miast i wsi ma to ogromne przecież znaczenie. Wystawa przyczyni się niewątpliwie do przyspieszenia tempa rozbudowy Warszawy". Poniżej zdj. architekta Juliusza Nagórskiego.

 

 

Plany pokrzyżowała oczywiście wojna. Stefan Starzyński został aresztowany 27.10.1939, a następnie zginął w nieznanym miejscu i okolicznościach, natomiast Juliusz Nagórski został rozstrzelany w egzekucji ulicznej przy Hali Mirowskiej w pierwszych dniach Powstania.

www.naszastolica.blox.pl/html/1310721,262146,14,15.html?5,2009

 

 

Wydarzenia z dziejów Pragi

 

- X - XI wiek powstanie grodu drewnianego na Starym Bródnie

- 1432 r. pierwszy pisany dokument o Pradze.

- 5 IV 1573 r. otwarcie pierwszego mostu na Wiśle

- 10 II 1648 r. nadanie Pradze praw miejskich.

- 21 IV 1791 r. włączenie Pragi, Skaryszewa i Golędzinowa do Warszawy.

- 4 XI 1794 r. rzez Pragi przez wojska Suworowa

- 1806-1807 r. rozbiórka praskiej zabudowy pod fortyfikacje napoleońskie

- 1862 otwarcie Dworca Petersburskiego

- 1866 r. otwarcie Dworca Terespolskiego

- 1869 r. pierwszy wodociąg na Pradze

- 1881 r. uruchomienie na Pradze tramwaju konnego

- 1909 r. uruchomienie na Pradze tramwaju elektrycznego

- 11 III 1928 r. otwarcie Ogrodu Zoologicznego

- 14 IX 1944 r. wkroczenie na Pragę wojsk radzieckich

- 25 III 1992 r. powołanie Diecezji Warszawsko - Praskiej

 

Ząbkowska - listopadowe ppłd 2012 - fot. RRT

 

Prawa autorskie zamieszczonych na stronie materiałów (teksty, fotografie, grafiki i wszelkie inne) należą do ich właścicieli.